Notes

İşverenler İçin Otomatik Bireysel Emeklilik Sistemi (BES) Rehberi-III
Yazar: Bünyamin ESEN*
E-Yaklaşım / Aralık 2016 / Sayı: 288

I- GİRİŞ
Ülkemizde uygulanmakta olan bireysel emeklilik ve tasarruf sisteminde (kısa adıyla BES) 2017 yılbaşından itibaren yeni bir dönem başlıyor. 1 Ocak 2017 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun[1] 4/1-(a) (eski tabirle SSK) ve 4/1-(c) bendi (eski tabirle Emekli Sandığı) kapsamında sigortalı olan ve 45 yaşını doldurup 46’sından gün almamış olan (yabancı uyruklular hariç olmak üzere) tüm çalışanlar otomatik olarak işverenlerince bir BES bireysel emeklilik planına dâhil edilecek.[2]
Yeni BES sisteminde işverenlere önemli yükümlülükler getirilmiş bulunuyor. Kapsama giren çalışanlara bir bireysel emeklilik planına otomatik olarak katılım öngören yeni sistemde, işverenler, bireysel emeklilik sözleşmesi düzenlemekten aydan aya BES katılım payı tahsil etmeye, topladığı BES katılım paylarını bireysel emeklilik şirketine aktarmaktan çalışanların bireysel emeklilik planları ile ilgili çeşitli taleplerini almaya kadar birçok iş ve işlemi yapacak. Üstelik yasada getirilen yükümlülükleri yerine getirmeyen işverenlere Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından idari para cezası uygulanması söz konusu olacak.
Yeni sistemden köklü olarak etkilenecek diğer kesim ise ücret ve aylıklarından her ay yüzde 3 kesinti ile karşılaşacak olan çalışanlar. Sistem otomatik katılım esası getirmiş olsa da zorunlu değil. Otomatik olarak kayıt olunan sistemde çalışan, emeklilik planına dâhil olduğunun kendisine bildirildiği tarihi takip eden günden başlayarak iki ay içinde sözleşmeden cayabilmekte.
Otomatik olarak BES katılımcısı yapılan çalışanların cayma hakkını kullanmak yerine sistemde kalmalarını özendirmek amacıyla ise, katılımcılara önemli devlet destekleri getirilmiş bulunuyor. Kendi ihtiyarı ile normal bireysel emeklilik sözleşmesi yapan kişilere de halen verilmekte olan katılımcının her ay ödediği BES katkı payına uygulanan yüzde 25 oranındaki düzenli Devlet katkısı dışında otomatik katılım esasına dayalı sistemde ilave maktu ve nıspi destekler de getirilmiş bulunuyor. Bu ilave desteklerin temel amacı otomatik olarak sisteme katılan çalışanların sistemde kalmalarının özendirilmesi. Bireysel emeklilik sisteminde mümkün olduğunca çok vatandaşın kalmasının sağlanması ile ülkemizde OECD ülkeleri ortalaması ve dünya ortalamasına göre görece düşük seviyelerde olan[3] bireysel tasarruf oranının arttırılması ve finansal piyasaların derinleşmesinin desteklenmesi amaçlanıyor.
Otomatik katılım esasına dayanan yeni BES sistemini ayrıntılı olarak analiz ettiğimiz yazı dizimizin önceki bölümlerinde işverenlerin otomatik olarak BES kayıt sistemi ile ilgili olarak yapması gereken iş ve işlemler, çalışanların nasıl sisteme dâhil edileceğini ve otomatik kayıt olunan sistemde cayma hakkının nasıl kullanılacağı, her ay BES katkı paylarının nasıl kesileceği ve muhasebeleştirileceği, kesintilerin nasıl emeklilik şirketine aktarılacağı hususları açıklanmış idi. Söz konusu makaleler Yaklaşım Dergisinin Ekim ve Kasım sayılarında okunabilir. Söz konusu bu makalelerin devamı niteliğindeki bu makalemizde ise, otomatik katılım esasına dayanan BES sisteminde katılımcılara verilen devlet katkıları ve desteklerinin neler olduğu, yeni sistemin denetimin ve kontrolünün nasıl yapılacağı ve işverenlere uygulanabilecek idari para cezaları ayrıntılarıyla açıklanmış bulunmaktadır.
II- OTOMATİK KATILIM ESASINA DAYALI BES SİSTEMİNİN KAPSAMI
BES sisteminde otomatik katılım esasına dayalı yeni sistem 1 Ocak 2017 tarihinde başlayacak. Bu tarihten itibaren 5510 sayılı Kanun’un 4/1-(a) ve 4/1-(c) bendi kapsamında sigortalı olan ve 45 yaşını doldurup 46’sından gün almamış olan tüm çalışanlar otomatik olarak, yani talep edilmesi gerekmeksizin BES sistemine kayıt edilecekler. Yeni sistem yalnızca Türk vatandaşı veya Mavi Kart hamisi olanları (doğumla Türk vatandaşı olup da çıkma izni almak suretiyle Türk vatandaşlığını kaybedenler ve bunların üçüncü dereceye kadar olan altsoylarından olan) çalışanları kapsıyor, yabancı uyruklular otomatik kayıt olunan BES kapsamına dâhil edilmediler.[4]
Böylece 2017 yılının ilk günü itibariyle ülke genelinde yaklaşık on sekiz milyon çalışan[5] bir anda BES katılımcısı haline gelecek, işverenlerince her ay ücret veya aylıklarından Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK)’na bildirilen sigorta primine esas kazançlarının yüzde 3’ü oranında BES katkı payı kesintisi yapılacak.[6]Kapsama giren çalışanlar otomatik olarak (talep etmelerine gerek olmaksızın) BES katılımcısı haline gelecek olsa da çalışan, emeklilik planına dâhil olduğunun kendisine bildirildiği tarihi müteakip iki ay içinde sözleşmeden cayabilme hakkına da sahip.
Şunu özel olarak belirtmek gerekiyor: Kendisi zaten daha evvel bir BES bireysel emeklilik planına kendi isteği ile dâhil olmuş ve 1 Ocak 2017 tarihi itibariyle zaten bir BES planına ödeme yapan çalışanlar da yeni sistem ile işverenince otomatik olarak ikinci bir BES planına dâhil edilecek. Başka bir deyişle 6740 sayılı Kanun ile getirilen değişiklik kapsamında olan tüm çalışanlar (5510 sayılı Kanunun 4/1-(a) ve 4/1-(c) bendi kapsamında sigortalı olan, 45 yaşını doldurup 46’sından gün almamış Türk vatandaşı veya Mavi Kart hamisi olan tüm çalışanlar) daha evvel BES katılımcısı olup olmamasına bakılmaksızın 1 Ocak 2017 tarihi itibariyle işverenlerince bir BES emeklilik planına dâhil edilecek. Daha evvel bir BES planına dâhil olmuş olan kişiler ise yeni sistem ile birlikte –cayma hakkını kullanmadığı sürece– çifte bireysel emeklilik planına sahip olacak.
III- BİREYSEL EMEKLİLİK ÖDEMELERİNE DÜZENLİ DEVLET KATKISI
Bireysel emeklilik sisteminde kalmanın özendirilmesi amacıyla halen yürürlükte bulunan en önemli Devlet desteği çalışan adına bireysel emeklilik hesabına her ay ödenen katkı payları üzerinden sağlanan nispi Devlet katkısı. 4632 sayılı Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu[7] uyarınca (işveren tarafından çalışan adına ödenenler hariç) katılımcı adına bireysel emeklilik hesabına ödenen katkı paylarının yüzde yirmi beşine karşılık gelen tutar kadar Devlet tarafından hesaba katkı yapılıyor. Her ödenen 100 TL için Devlet katkısı olarak 25 TL Devlet tarafından ilgili bireysel emeklilik hesabına ekleniyor. Şu kadar ki, bir katılımcı için bir takvim yılında ödenen ve Devlet katkısı tutarının hesaplanmasına esas teşkil eden katkı paylarının toplamı ilgili takvim yılına ait hesaplamaya ilişkin dönemin sona erdiği tarihte geçerli brüt asgari ücretin hesaplama dönemine isabet eden toplam tutarını aşamamakta.
Devlet katkısı geçici değil, sürekli bir katkı. Her ay sisteme ödeme yaptıkça yüzde 25’i kadar Devlet katkısı alıyorsunuz. Devlet katkısı katılımcıya nakit olarak ödenmiyor, hesabına yükleniyor. Katılımcılar sistemde kalış yıllarına göre artan bir oranda Devlet katkısını hak etmekteler. Katılımcılardan 29.06.2012 tarihinden başlamak üzere; en az üç yıl sistemde kalırlarsa Devlet katkısı hesabındaki tutarın yüzde onbeşini, en az altı yıl sistemde kalırlarsa Devlet katkısı hesabındaki tutarın yüzde otuzbeşini, en az on yıl sistemde kalırlarsa Devlet katkısı hesabındaki tutarın yüzde altmışını, bireysel emeklilik hakkı kazanırsa da tamamını hak ediyor. Devlet katkısı, katılımcının katkı payı ödemelerinden ayrı olarak takip edilmekte ve Hazine Müsteşarlığınca belirlenen yatırım araçlarında yatırıma yönlendirilmek zorunda.
Bu destekten kendi isteği ile bir bireysel emeklilik planına dâhil olmuş bulunan katılımcılar olduğu gibi 2017 yılbaşında başlayacak yeni sistem kapsamında otomatik olarak BES sistemine dâhil edilecek çalışanlar da yararlanabilecek.
IV- OTOMATİK BES KATILIM PLANLARINA DEVLET KATKISI
Otomatik katılım esasına dayanan BES sisteminde katılımcılara iki ilave devlet desteği daha getirilmiş bulunuyor. Bu desteklerden ilki, çalışanın otomatik olarak dâhil edildiği emeklilik planında iki ay içerisinde cayma hakkını kullanmaması hâlinde, sisteme girişte bir defaya mahsus olmak üzere, 1000 Türk Lirası tutarında ilave Devlet katkısı yapılacak olması. 6740 sayılı Kanun ile Bakanlar Kurulu, 1000 Türk Lirası tutarındaki desteği yarısına kadar (1500 TL’ye kadar) artırmaya veya yarısına kadar (500 TL’ye kadar) azaltmaya yetkili kılınmış olsa da, işbu yazımızın yayım tarihi itibariyle herhangi bir değişiklik yapılmadığını belirtelim.[8]
Maktu nitelikte olan söz konusu bu 1000 TL Devlet katkısı nakit olarak verilmiyor, katılımcının BES hesabına Devlet tarafından yatırılıyor. Söz konusu bu katkı aynen her ay ödenen yüzde 25 oranındaki Devlet katkısının tabi olduğu hak etme ve ödeme koşullarına tabi. Başka bir ifade ile 1000 TL Devlet katkısını ise sistemde kalış yılınıza göre hak ediyorsunuz. En az üç yıl BES sisteminde kalanlar Devlet katkısı hesabındaki tutarın yüzde on beşini, en az altı yıl sistemde kalanlar Devlet katkısı hesabındaki tutarın yüzde otuz beşini, en az on yıl sistemde kalanlar Devlet katkısı hesabındaki tutarın yüzde altmışını, emekliliğe kadar bekleyen ise tamamını alabiliyor. Cayma hakkını kullanan çalışanların ise 1000 TL Devlet katkısından yararlanma hakları bulunmuyor.
Otomatik katılım esasına dayanan BES sisteminde katılımcılara getirilmiş bulunan desteklerden diğeri ise nıspi nitelikte ve sisteme giriş sırasında değil emeklilik aşamasında veriliyor.[9] Emekliliğe hak kazanan BES katılımcısı, bireysel emeklilik hesabındaki birikimlerinin kendisine bir kerede toplu para şeklinde ödenmesini tercih etmez de, hesabında bulunan birikimi en az on yıllık, yıllık gelir sigortası sözleşmesi kapsamında almayı tercih ederse bu takdirde hesabında bulunan birikiminin yüzde beşi karşılığı ek Devlet katkısı ödemesi yapılacak.
V- YENİ BES SİSTEMİ SGK KAYITLARI ÜZERİNDEN KONTROL EDİLECEK
1 Ocak 2017 tarihinden itibaren uygulanmaya başlayacak otomatik kayıt esasına dayalı BES sisteminde çalışanların aylık katkı paylarının ücret veya aylıklarından işverenlerince kesilerek bireysel emeklilik şirketlerine aktarıldığını bir önceki yazımızda ayrıntılarıyla açıklamıştık.[10] İşverenlerce yapılacak bu kesintilerin en geç ödeme gününü takip eden iş gününde BES şirketine aktarılması yasal bir zorunluluk. Öte yandan, söz konusu bu katkı paylarının ödenmemesi halinde ise, çalışan katkı payının takip ve tahsil sorumluluğu BES şirketine yüklenmiş bulunuyor. Kanun, özel bir düzenleme yaparak, Hazine Müsteşarlığı’nın takip ve tahsil sorumluluğunun bu amaçla yetkilendirilecek bir kuruluşça yerine getirilmesine karar verebileceğini de düzenledi.[11]
1 Ocak 2017 tarihinden itibaren uygulanmaya başlayacak otomatik kayıt esasına dayalı BES sistemi toplamda 18 milyona yakın çalışanı bir anda sistem dâhil edeceğinden ötürü, bu sistemin kontrolü ve yönetimi özel bir zorluk oluşturuyor. Bu zorluğun aşılabilmesi amacıyla özel düzenlemeler yapılmış bulunuyor. Buna göre bankalar, SGK ve ilgili diğer kamu kurumları, çalışan katkı payının takip ve tahsili ile Devlet katkısının hesaplanması için ihtiyaç duyulan verileri, emeklilik gözetim merkezi ve takip ve tahsil sorumluluğu ile yetkilendirilecek kuruluşa aktarmakla yükümlü. Emeklilik gözetim merkezi ile takip ve tahsil sorumluluğu ile yetkilendirilecek kuruluş, söz konusu verileri şirketler ile de paylaşabilecek. Başka bir ifadeyle, sistemin kontrolü temel olarak çalışanların her ay sigortalılık bildirimleri kendisine yapılan SGK kayıtları üzerinden yapılacak, diğer kamu kurum ve kuruluşları ve bankalar da veri paylaşacak.
Tam bu noktada otomatik katılıma dayalı yeni BES sisteminin uygulanmasında oldukça tartışmalı bir husus olduğunu belirtelim: Bankalar, SGK ve diğer kamu kurum ve kuruluşları nezdinde bulunan ve kapsama giren yaklaşık 18 milyon çalışanın kişisel verileri de dâhil tüm verileri 1 Ocak 2017 itibariyle bireysel emeklilik şirketlerinin tümünü açılacak. Zira 6740 sayılı Kanun “Bu verilerden kişisel nitelikte olanlar, veri sahibinin açık rızasının alınmasına gerek olmaksızın ilgili kuruluşlar arasında paylaşılabilir ve veri paylaşımı, kişisel verilerin korunmasına ilişkin mevzuat hükümlerine aykırılık teşkil etmez.” hükmünü getirmiş bulunmakta. Paylaşılan veriler arasında kişilerin banka hesap bilgileri, sigortalılık bilgileri, aldıkları ücretler, engellilik oranları, ailevi bilgileri gibi oldukça mahrem veriler var. Buradaki sorun şu: 6740 sayılı Kanun paylaşılan bu verilen korunması amacıyla emeklilik şirketlerinde alınması gereken tedbirleri, yasal sorumlulukları düzenlemiyor. Burada uygulamada çok ciddi sıkıntılara neden olabilecek yasal bir boşluk doğmakta. Söz konusu boşluğun yasal düzenleme ile doldurulması gerektiğini önemli belirtelim.
VI- BES SİSTEMİNİN DENETİMİNDE DİKKAT EDİLMESİ GEREKENLER
6740 sayılı Kanun ile getirilmiş bulunan otomatik katılım esasına dayalı BES sisteminin denetim sorumluluğu Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına verilmiş bulunuyor. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın elinde üç temel denetim birimi bulunuyor: İş Teftiş Kurulu, Sosyal Güvenlik Kurumu Rehberlik ve Teftiş Kurulu ve Sosyal Güvenlik Denetmenleri. Bakanlığın denetim konusundaki alt mevzuatı henüz yayımlanmamış olmasından ötürü denetimlerin bu denetim birimlerinden hangisi tarafından yerine getirileceği henüz netleşmiş değil. Ancak net olan şey, işverenlerin otomatik katılım esasına dayalı BES sistemindeki yükümlülüklerini yerine getirip getirmedikleri bakımından Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından denetleneceği.
İşverenin otomatik katılım esasına dayalı BES sistemindeki yasal yükümlülüklerine ve bu sistem kapsamında yürürlüğe konulan düzenlemelere uymaması hâlinde, her bir ihlal için 2016 yılı için 100 Türk lirası idari para cezası uygulanacak. Söz konusu bu tutarın her yıl yeniden değerleme oranınca arttırılacağını belirtelim. Cezalar Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca uygulanacak.
Aşağıdaki Tablo 1’de 6740 sayılı Kanun ile getirilmiş bulunan otomatik katılım esasına dayalı BES sistemi ile ilgili işverenlerin çeşitli yükümlülükleri ve söz konusu yükümlülüklerin ihlali halinde 2016 yılı için uygulanacak idari para cezası tutarı sıralamaktadır:
Sıra No
İşverenin 4632 Sayılı Kanun’un Ek 2. Maddesi Kapsamındaki Yükümlülüğün İhlali
Yükümlülüğün İhlali Halinde 2016 Yılı İçin Uygulanacak İdari Para Cezası Tutarı
1
Türk vatandaşı veya 29.05.2009 tarihli ve 5901 sayılı Türk Vatandaşlığı Kanunu’nun 28. maddesi kapsamında olup kırk beş yaşını doldurmamış olanlardan 31.05.2006 tarihli ve 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun 4. maddesinin birinci fıkrasının (a) ve (c) bentlerine göre çalışmaya başlayanları, düzenlediği bir emeklilik sözleşmesiyle emeklilik planına dâhil etmemek.
100 TL (Çalışan başına)
2
Çalışanını otomatik katılım için emeklilik planı düzenleme konusunda Hazine Müsteşarlığı’nca uygun görülmeyen bir şirketin emeklilik planına dâhil etmemek
100 TL (Çalışan başına)
3
Çalışanın ücret veya aylığından kesilen katkı payını, en geç çalışanın ücretinin ödeme gününü takip eden iş günü, Kanun hükümleri uyarınca şirkete aktarmamak.
100 (Her bir ihlal başına)
Tablo-1: 4632 sayılı Kanun’un Ek 2. maddesi uyarınca uygulanan otomatik katılım esasına dayalı BES sistemi ile ilgili işverenlerin çeşitli yükümlülükleri ve söz konusu yükümlülüklerin ihlali halinde 2016 yılı için uygulanacak idari para cezası tutarları.
VII- SONUÇ
Ülkemizde 2001 yılından bu yana uygulanmakta olan bireysel emeklilik ve tasarruf sisteminde 2017 yılbaşından itibaren yeni bir dönem başlıyor. 6740 sayılı Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu’nda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun gereğince 1 Ocak 2017 tarihinden itibaren 5510 sayılı Kanun’un 4/1(a) ve 4/1(c) bendi kapsamında sigortalı olan ve 45 yaşını doldurup 46’sından gün almamış olan tüm çalışanlar otomatik olarak, yani talep edilmesi gerekmeksizin BES sistemine kayıt edilecekler. Yeni sistem yalnızca Türk vatandaşı veya Mavi Kart hamisi olan çalışanları kapsıyor, yabancı uyruklular kapsamda değil. Ülkemizde bir özel hukuk sözleşmesi bağlamında ilk kez uygulanan bu otomatik kayıt sistemi ile 1 Ocak 2017 tarihi itibariyle ülke genelinde yaklaşık on sekiz milyon çalışan bir anda BES katılımcısı haline gelecek, bu çalışanlar, her ay olarak ücret veya aylıklarından yapılacak BES kesintileri ile karşılaşacak.
Sisteme katılım belirli statülerde sigortalı olarak çalışanlar açısından tercihe bağlı değil, yasal olarak zorunlu olsa da sistemde kalmak çalışanın tercihine bağlı. Daha fazla kişinin sistemde kalmasının özendirilmesi amacıyla yeni sistemde katılımcılara –daha evvel uygulanan yüzde 25 Devlet desteğine ilave olarak– iki yeni devlet desteği daha getirilmiş bulunuyor. Çalışanın otomatik olarak dâhil edildiği emeklilik planında iki ay içerisinde cayma hakkını kullanmaması hâlinde, sisteme girişte bir defaya mahsus olmak üzere, 1000 Türk Lirası tutarında ilave Devlet katkısı yapılacak. Keza, otomatik kayıt yapılan BES sistemi dahilinde bireysel emeklilik katılımcısı olup emekliliğe hak kazanacak kadar sistemde kalanlar, bireysel emeklilik hesabındaki birikimlerinin kendisine bir kerede toplu para şeklinde ödenmesini tercih etmez de, hesabında bulunan birikimi en az on yıllık, yıllık gelir sigortası sözleşmesi kapsamında almayı tercih ederse bu takdirde hesabında bulunan birikiminin yüzde beşi karşılığı ek Devlet katkısı ödemesi yapılacak.
Otomatik BES katılım sisteminde iş ve işlemler işverenlerce yerine getirilecek. Gerek kamu sektöründe gerekse de özel sektördeki işverenler yeni sistemde hem kayıtla hem de tahsil ile görevlendirilmiş durumda. Kanunda işverenlere getirilen yükümlülüklerin yerine getirilmemesi halinde her bir ihlal veya her bir çalışan başına 2016 yılı için 100 TL idari para cezası uygulanacak. İşverenlerin otomatik katılım esasına dayalı BES sistemi ile ilgili iş ve işlemleri Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca denetlenecek ve gerekirse idari para cezaları da bu kurumca uygulanacak. Özel sektör işyerleri olduğu gibi kamu sektörü işyerlerine de idari para cezası uygulanabileceğini belirtelim.
Otomatik katılım esasına dayanan yeni BES sistemini ayrıntılı olarak analiz ettiğimiz yazı dizimizin önceki bölümlerinde işverenlerin otomatik olarak BES kayıt sistemi ile ilgili olarak yapması gereken iş ve işlemler, çalışanların nasıl sisteme dâhil edileceğini ve otomatik kayıt olunan sistemde cayma hakkının nasıl kullanılacağı, her ay BES katkı paylarının nasıl kesileceği ve muhasebeleştirileceği, kesintilerin nasıl emeklilik şirketine aktarılacağı hususları açıklanmış idi. Söz konusu makaleler Yaklaşım Dergisinin Ekim ve Kasım 2016 sayılarında okunabilir. Söz konusu bu makalelerin devamı niteliğindeki bu makalemizde ise, otomatik katılım esasına dayanan BES sisteminde katılımcılara verilen devlet katkıları ve desteklerinin neler olduğu, yeni sistemin denetimin ve kontrolünün nasıl yapılacağı ve işverenlere uygulanabilecek idari para cezaları ayrıntılarıyla açıklanmış, böylece işverenlerin 1 Ocak’ta başlayacak sisteme hazır olmaları hedeflenmiştir.