Notes

İşverenler İçin Otomatik Bireysel Emeklilik Sistemi (BES) Rehberi-II
Yazar: Bünyamin ESEN*
E-Yaklaşım / Kasım 2016 / Sayı: 287

I- GİRİŞ
Ülkemizde uygulanmakta olan bireysel emeklilik ve tasarruf sistemi (kısa adıyla BES), 25.08.2016 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan 6740 sayılı Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun[1] ile köklü bir değişime uğramış bulunuyor. Değişiklik kapsamında 1 Ocak 2017 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun[2] 4/1-(a) (eski tabirle SSK) ve 4/1-(c) bendi (eski tabirle Emekli Sandığı) kapsamında sigortalı olan ve 45 yaşını doldurup 46’sından gün almamış olan (yabancı uyruklular hariç olmak üzere) tüm çalışanlar otomatik olarak BES sistemine kayıt edilecekler.[3] Böylece 2017 yılının ilk günü itibariyle ülke genelinde yaklaşık on sekiz milyon çalışan[4] bir anda BES katılımcısı haline gelecek, her ay işverenlerince ücret veya aylıklarından BES kesintisi yapılacak.
Bireysel emeklilik sisteminde yapılan bu köklü değişiklik ile işverenlere önemli yükümlülükler getirilmiş bulunuyor. Zira kapsama giren çalışanlara bir bireysel emeklilik planına otomatik olarak katılım öngören yeni sistemde, işverenler, bireysel emeklilik sözleşmesi düzenlemekten aydan aya BES katılım payı tahsil etmeye, topladığı BES katılım paylarını bireysel emeklilik şirketine aktarmaktan çalışanların bireysel emeklilik planları ile ilgili çeşitli taleplerini almaya kadar birçok iş ve işlem ile görevlendirilmiş bulunuyor. Oldukça köklü bir değişiklik olmasına karşın yeni otomatik katılım esasına dayalı bireysel emeklilik sistemi ile ilgili işverenlerin yeterince bilgi sahibi olduğunu söylemek ise zor.
Geçen ay yayınlanan makalemizde işverenlerin otomatik olarak BES kayıt sistemi ile ilgili olarak ilk elde Ocak 2017 tarihi itibariyle yapması gereken iş ve işlemleri, çalışanların nasıl sisteme dâhil edileceğini ve otomatik kayıt olunan sistemde cayma hakkının nasıl kullanılacağını ele almış idik. Söz konusu bu makalenin devamı niteliğindeki bu makalemizde ise, işverenlerin her ay BES katkı paylarını çalışan ücret ve maaşlarından nasıl kesecekleri, bu kesintileri nasıl muhasebeleştirecekleri, kesintilerin nasıl emeklilik şirketine aktarılacağı ve benzeri hususlar açıklanmış bulunmaktadır.
II- OTOMATİK KATILIM ESASINA DAYALI BES SİSTEMİNİN KAPSAMI
Belirttiğimiz üzere, 1 Ocak 2017 tarihinden itibaren 5510 sayılı Kanun’un 4/1-(a) ve 4/1-(c) bendi kapsamında sigortalı olan ve 45 yaşını doldurup 46’sından gün almamış olan tüm çalışanlar otomatik olarak, yani talep edilmesi gerekmeksizin BES sistemine kayıt edilecekler. Yeni sistem yalnızca Türk vatandaşı veya Mavi Kart hamisi olanları (doğumla Türk vatandaşı olup da çıkma izni almak suretiyle Türk vatandaşlığını kaybedenler ve bunların üçüncü dereceye kadar olan altsoylarından olan) çalışanları kapsıyor, yabancı uyruklular otomatik kayıt olunan BES kapsamında değil.
Kapsama giren çalışanlar otomatik olarak BES katılımcısı haline gelecek ve her ay olarak ücret veya aylıklarından işverenlerince BES kesintileri yapılacak. Kapsama giren çalışanlar otomatik olarak (talep etmelerine gerek olmaksızın) BES katılımcısı haline gelecek olsa da çalışan, emeklilik planına dâhil olduğunun kendisine bildirildiği tarihi müteakip iki ay içinde sözleşmeden cayabilme hakkına da sahip.
Şunu özel olarak belirtmek gerekiyor: Kendisi zaten daha evvel bir BES bireysel emeklilik planına kendi isteği ile dâhil olmuş ve 1 Ocak 2017 tarihi itibariyle zaten bir BES planına ödeme yapan çalışanlar da yeni sistem ile işverenince otomatik olarak ikinci bir BES planına dâhil edilecek. Başka bir deyişle 6740 sayılı Kanun ile getirilen değişiklik kapsamında olan tüm çalışanlar (5510 sayılı Kanun’un 4/1-(a) ve 4/1-(c) bendi kapsamında sigortalı olan, 45 yaşını doldurup 46’sından gün almamış Türk vatandaşı veya Mavi Kart hamisi olan tüm çalışanlar) daha evvel BES katılımcısı olup olmamasına bakılmaksızın 1 Ocak 2017 tarihi itibariyle işverenlerince bir BES emeklilik planına dâhil edilecek.
III- BES KATKI PAYLARININ AYDAN AYA MAAŞ VE ÜCRETLERDEN KESİLMESİ VE MUHASEBELEŞTİRİLMESİ
6740 sayılı Kanun ile geçilen otomatik katılım esasına dayalı yeni BES sistemi yalnızca kapsama giren çalışanlar açısından otomatik olarak bireysel emeklilik planına dâhil edilme uygulamasını getirmiyor, ayni zamanda çalışanların ücret veya aylıklarından kesilecek BES katkı payının tutarlarını da belirlemiş bulunuyor. Buna göre, BES katkı payı, çalışanın 5510 sayılı Kanun’un 80. maddesi çerçevesinde belirlenen sigorta primine esas kazancının (SPEK) yüzde üçüne karşılık gelen tutar olarak belirlenmiş bulunuyor. Daha anlaşılır bir ifade ile söyleyecek olursa, işverenince bir emeklilik planına dâhil edilen çalışanın artık her ay SGK’ya bildirilen kazancının yüzde üçü oranında düzenli olarak BES kesintisi yapılması kanunen zorunlu hale gelecek.
Otomatik olarak kayıt olunan BES sistemindeki bu oranı iki katına kadar artırmaya, yüzde bire kadar azaltmaya veya katkı payına maktu limit getirmeye Bakanlar Kurulu kanunla yetkili kılınmış olsa da, henüz bir değişiklik olmadığını, BES kesintilerinin halen çalışanın SPEK tutarının yüzde üçü oranında olduğunu belirtelim.
İşverenler açısından BES katkılarının hesaplanması ve kesilmesinde önemli bir zorluk var: O da, BES katkılarının her ay yeniden hesaplanmasının gerekmesi. BES katkı tutarının her bir çalışanın sigorta primine esas kazancının yüzde üçü olarak sabitlenmesi işverenler açısından özel bir zorluk oluşturuyor. Zira katkı tutarının maktu (parasal) olarak değil yüzde olarak sabitlenmiş olmasından dolayı her bir çalışanın yapacağı aylık BES katkısı parasal olarak aydan aya değişecek, kesinti yapılacak tutar ile ilgili hesaplamayı aydan aya yapmak ise işverenlere düşmekte. Hesaplanan tutarlar her ay çalışanların bordrolarında “BES katkı payı kesintisi” şeklinde belirtilecek.
Çalışanların aylık BES katkısının hesaplaması yapılırken dikkat edilmesi gereken üç önemli husus var: İlk olarak, çalışana bazı aylarda ücreti veya aylığı dışında prim, ikramiye gibi ekstra ödemeler yapılıyor ise bu tutarların da (SPEK tutarına dâhil edilen ödemelerden olduğu sürece) aylık BES katkısının hesaplanmasına dâhil edilmesi gerekiyor. Pratik olması açısından çalışana ait bordroda belirtilen ve aylık olarak SGK’ya bildirilen tutar üzerinden yüzde 3 kesinti yapılacağını söyleyelim. İkinci dikkat edilmesi gereken husus, yüzde üçlük kesintinin çalışanın eline geçen net kazanç üzerinden değil üzerinden sigorta primi hesaplanan brüt kazancı üzerinden yapılacağı. Son olarak dikkat edilmesi gereken husus ise, çalışanın tüm bir takvim ayı boyunca çalışmadığı ve bu ay içerisinde ücret almayı da hak etmediği aylar için BES kesintisinin söz konusu olmayacağı.
IV- BES KATKI PAYLARININ SGK’YA BİLDİRİLECEK SİGORTA PRİMİNE ESAS KAZANÇ AÇISINDAN DURUMU
Bu noktada akla gelen önemli bir soruyu otomatik olarak girilen BES sistemi kapsamında işverenlerce çalışanların ücret veya aylıklarından kesilen BES katkı paylarının SGK’ya bildirilen sigorta primine esas kazanca dâhil edilip edilmeyeceği oluşturuyor.
Bilindiği üzere 5510 sayılı Kanun’un 79. maddesi gereğince işverenler tarafından sigortalılar için özel sağlık sigortalarına ve bireysel emeklilik sistemine ödenen ve aylık toplamı sigorta primine esas kazanç alt tutarının (asgari ücretin) % 30’unu geçmeyen özel sağlık sigortası primi ve bireysel emeklilik katkı payları tutarları, prime esas kazanca tabi tutulmayan (istisna) ödemeler arasında sayılmış bulunuyor (5510 s.K.: Md. 79).
Otomatik olarak girilen BES sistemi kapsamında işverenlerce çalışanların ücret veya aylıklarından kesilecek olan BES katkı payları ise bu madde kapsamında değil. Zira otomatik girilen BES sistemindeki kesintiler işverenlerce ödenmiyor, çalışanın kendisi tarafından ödeniyor. Daha açık bir ifade ile işverence çalışana ödenen ücret veya aylıktan (çalışanın kendi parasından) kanun gereği otomatik bir kesinti yapılıyor. Burada işverenler yalnızca kanun gereğince ödemelere aracı konumunda. 5510 sayılı Kanun’un 79. maddesinde zikredilen SPEK tutarından istisna edilebilecek tutar ise, işverenlerce ücret veya aylık haricinde çalışanlarına sağlanan bireysel emeklilik ödemeleri şeklindeki menfaatleri düzenlemekte.
Özetle, otomatik katılımlı BES dahilinde, çalışanların ücret veya aylıklarından yüzde üç oranında kesilen ve bordroda BES katkı payı kesintisi olarak muhasebeleştirilecek olan aylık tutarlar Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK)’na aylık prim ve hizmet belgeleri veya muhtasar ve prim hizmet beyannamesi ile bildirilirken mutlaka SPEK tutarına dâhil edilecek. Bu duruma dikkat edilmemesi halinde 5510 sayılı Kanun’un 102. maddesi uyarınca SGK idari para cezaları ile karşılaşılabileceğini özellikle belirtelim.
V- BES KATKI PAYI KESİNTİLERİNİN BİREYSEL EMEKLİLİK ŞİRKETİNE AKTARILMASI
İşverence her ay yapılan kesintilerin BES emeklilik şirketine aktarılması da işverenlerin omuzlarında olan ikinci bir yük. Yeni sistemde aylık BES katkı paylarını BES şirketine çalışan kendisi yatırmıyor. Bunun yerine söz konusu bu katkı paylarının toplanmasında işverenler aracı olarak kullanılıyorlar. BES katkısını her ay işveren tarafından hesaplıyor, çalışanların ücret ve aylıklarından kesinti suretiyle toplanıyor ve BES şirketine aktarıyor.
Kesinti yapılan BES tutarlarının, en geç çalışanın ücretinin ödeme gününü takip eden iş günü, işveren tarafından BES emeklilik şirketinin hesabına aktarılması zorunlu. Eğer işveren kesilen bu BES katkı payını zamanında şirkete aktarmaz veya geç aktarırsa çalışanın 4632 sayılı Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu’nun 5. maddesindeki hesaplama yöntemi uyarınca varsa birikiminde oluşan parasal kayıptan sorumlu tutulacak. Yani işveren zamanında ödeme yapmış olsaydı çalışanın katkı payı ile alınacak fondaki artış tutarını (değerlenmeyi) işveren tazmin etmek zorunda olacak. Keza, 6740 sayılı Kanun ile getirilen hüküm gereğince de, olası bir denetim halinde işverenin bu durumda olan her bir çalışan başına 2016 yılı 100 TL idari para cezası alabilmesi olası hale gelecek.[5]
İşverence aylık olarak yapılan kesintilerin BES emeklilik şirketine aktarılması aşamasındaki temel zorluk şu: Kanun, kesinti yapılan tutarların, en geç çalışanın ücretinin ödeme gününü takip eden iş günü, işveren tarafından BES emeklilik şirketinin hesabına aktarılmasını zorunlu tutuyor. Başka bir deyişle, işveren ücret veya aylıkları banka kanalı ile ödüyor ise hesaba havale tarihi, eğer ücret veya aylıklar elden ödeniyor ise makbuz tediye tarihi önemli. Ancak iş hukukuna göre işçi ücretlerinin muhasebeleştirilmesi için ödeme (tediye) şartı yok, yalnızca tahakkuk (hak edilmesi) şartı var. Keza, sosyal sigortalar hukukuna göre de işçilerin sigorta primine esas kazançlarından “ücret”, (ödenmiş olsun yâda olmasın) hak edildiği ayın kazancına; prim, ikramiye gibi ücret eklentileri ise ödendikleri ayın kazancına dâhil ediliyor. Buradaki sorun şu: Eğer işveren ücreti muhasebeleştirir (ücret tediye bordrosu düzenler, ücret hesap pusulası hazırlar veya resmi defterine yazar) ancak çalışana tediye etmez (kendine veya hesabına ödemez) ise BES kesintileri ne olacak? BES kesintisinin aktarılması gereken tarih en geç çalışanın ücretinin ödeme gününü takip eden iş günü olacağı için muhasebeleştirilmiş ancak henüz ödenmemiş ücret için BES kesintisinin emeklilik şirketine aktarılmasına gerek bulunmuyor. Oysa sistemin takibi, muhasebeleştirilmiş ve SGK’ya bildirimi yapılmış ücret ve aylıklar üzerinden yapılacak. Özetle, burada uygulamada bir karışıklığa yol açabilecek şekilde hukuk dalları arasındaki hükümlerin uyuşmazlığı söz konusu bulunuyor.
Son olarak, işverenin çalışanından keserek BES şirketine aktarması gereken katkı paylarının kanun tarafından özel olarak korunduğunu, söz konusu bu katkı paylarının işverenin taraf olduğu 2004 sayılı İcra ve İflas Kanunu[6] kapsamındaki haciz ve iflas yoluyla takip bakımından işçi alacağı niteliğinde imtiyazlı alacaklardan olduğunu belirtelim.
VI- ÇALIŞANIN BES KATKI TUTARINI ARTTIRMAK İSTEMESİ VEYA KATKILARA ARA VERMEK İSTEMESİ HALLERİ
Otomatik giriş sisteminin uygulandığı BES’te, çalışanların aylık katkı payının, çalışanın 5510 sayılı Kanun’un 80. maddesi çerçevesinde belirlenen sigorta primine esas kazancının (SPEK’inin) yüzde üçüne karşılık gelen tutar olarak belirlendiğini belirttik. Ancak belirlenen bu tutar kat’i olarak belirlenmiş bir tutar değil, yalnızca asgari bir tutar. Çalışan, eğer isterse otomatik katılıma ilişkin emeklilik sözleşmesinde belirlenen tutardan daha yüksek bir tutarda kesinti yapılmasını işverenden talep edebilmekte. Başka bir ifadeyle, çalışanın aylık daha fazla tasarruf etmek istemesi, gelecekte daha fazla birikiminin olmasını arzu etmesi gibi saikler ile ücret veya aylığından fazla kesinti yapılmasını isteme hakkı bulunuyor.
Çalışanın, aylık SPEK tutarının yüzde 3’ünden daha fazla kesinti yapılması talebini yeni sistemin yürürlüğe girdiği Ocak 2017 tarihinde yapabilmesi mümkün olduğu gibi, bunu bir süre yüzde üç oranında katkı payı ödedikten sonra ileride de yapabilmesi mümkün. Çalışanın bir süre yüzde üçlük orandan daha yüksek bir tutarda katkı payı ödedikten sonra, kesintilerin tekrardan SPEK tutarının yüzde üçü oranında katkı payına düşürülmesini isteme hakkı da var. Tüm bu işlemler için çalışanın işverene dilekçe vermesi gerekiyor. Dilekçe tarihini takip eden aydan başlamak üzere çalışanın talep ettiği tutardan kesinti yapılmaya başlanıyor.
Şunu özellikle belirtelim, çalışanın katkı payını arttırması mümkün olsa da, otomatik girilen bireysel emeklilik planı dâhilinde her ne şekilde olursa olsun aylık SPEK tutarının yüzde üçünün altına düşürülmesi mümkün değil, zira kanun ile belirlenmiş olan SPEK tutarının yüzde üçü otomatik katılım ile oluşturulan BES sisteminde aylık katkı paylarının alt sınırını oluşturuyor.[7]
Çalışanların aylık BES katkı payı ödemesi ile ilgili önemli bir hususu da ödemeye ara verme haklarının olması oluşturuyor. Otomatik kayıt olunan BES sistemine katıldıktan sonra iki ay içerisinde cayma hakkını kullanmayan (böylece cayma hakkı zamanaşımına uğrayan) çalışanların Hazine Müsteşarlığınca belirlenen hâllerde katkı payı ödemesine ara verilmesini talep edebilme hakkı bulunmakta.[8]
BES ödemesine “ara vermek” şu demek: Belirli aylar boyunca ücretiniz veya aylığınızdan BES katkı payı kesintisi yapılmıyor, aylık düzenli ödemeleriniz donduruluyor. Tabii ki, ödemelerin dondurulduğu bu süre boyunca çalışanın BES hesabındaki daha evvel yatırılmış birikimleri işlemeye devam etmekte.
Katkı payı ödemesine ara verilmesine dair talepler de aynen cayma hakkının kullanılması yahut katkı payının arttırılmasına dair taleplerde olduğu gibi işverenlere verilecek bir dilekçe ile yapılıyor. Görüldüğü üzere otomatik katılım esasına dayalı BES sisteminde işverenlerin sürekli olarak yapması gereken iş ve işlemler bulunmakta.
VII- ÇALIŞANIN İŞYERİNİ DEĞİŞTİRMESİ HALİ
Otomatik olarak kayıt olunan BES sistemi kapsamında bir emeklilik sözleşmesi bulunan çalışanın işyerinin değişmesi hâlinde, yeni işyerinde otomatik katılım kapsamında bir emeklilik planı var ise çalışanın birikimi ve sistemde kazandığı emekliliğe esas süresi yeni işyerindeki emeklilik sözleşmesine aktarılıyor. Bu aktarım kanun gereğince zorunlu, çalışanın tercihine bağlı değil.
Çalışanın çalışmaya başladığı yeni işyerinde bir emeklilik planının bulunmaması hâlinde ise durum değişiyor: Bu takdirde çalışan, talep ederse önceki işyerinde düzenlenmiş sözleşme kapsamında katkı payı ödemeye devam edebiliyor, talep etmezse otomatik katılım kapsamındaki emeklilik sözleşmesi sonlandırılıyor. İşyerini değiştiren çalışanların talepleri de işverenlerce alınacak. Kanuna göre çalışan bu yöndeki talebini, işyeri değişikliğini izleyen ayın sonuna kadar şirkete bildirmek zorunda.
Daha önce otomatik katılım esasına dayanan bir BES sözleşmesi bulunmayan bir çalışanı 1 Ocak 2017 ve sonrasındaki bir tarihte işe alan işverenler de, söz konusu bu çalışanı işyerlerinde uygulamakta oldukları BES emeklilik planına dâhil etmek zorunda olacak. Eğer işe alınan bu çalışan yukarıda belirttiğimiz üzere önceki işyerinde otomatik katılım kapsamında bir emeklilik sözleşmesine tabi ise bu kez transfer işlemi yapılacak. İşverene işe aldığı çalışanı kendi işyerindeki BES emeklilik planına dâhil ettikten sonra, transfer işlemleri BES emeklilik şirketleri tarafından yapılacak, bu konuda işverenlerin bir yükümlülüğü bulunmuyor.
VIII- SONUÇ
Ülkemizde 2001 yılından bu yana uygulanmakta olan bireysel emeklilik ve tasarruf sisteminde yakın dönemde önemli değişiklikler gerçekleşmiş bulunuyor. 6740 sayılı Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun gereğince 1 Ocak 2017 tarihinden itibaren 5510 sayılı Kanun’un 4/1-(a) ve 4/1-(c) bendi kapsamında sigortalı olan ve 45 yaşını doldurup 46’sından gün almamış olan tüm çalışanlar (daha önce BES katılımcısı olmuş olsa dahi) otomatik olarak, yani talep edilmesi gerekmeksizin BES sistemine kayıt edilecekler. Yeni sistem yalnızca Türk vatandaşı veya Mavi Kart hamisi olan çalışanları kapsıyor, yabancı uyruklular kapsamda değil. Ülkemizde bir özel hukuk sözleşmesi bağlamında ilk kez uygulanan bu otomatik kayıt sistemi ile 1 Ocak 2017 tarihi itibariyle ülke genelinde yaklaşık on sekiz milyon çalışan bir anda BES katılımcısı haline gelecek, her ay olarak ücret veya aylıklarından yapılacak BES kesintileri ile karşılaşacak.
Otomatik BES katılım sisteminde iş ve işlemler işverenlerce yerine getirilecek. Çalışanların ücret veya aylıklardan kesilmesi her ay BES katkı payı kesilmesi ve bu kesintilerin BES emeklilik şirketine aktarılması da işverenlerin omuzlarında olan yükümlülüklerden biri. Otomatik katılım esasına dayalı BES sisteminde aylık katkı payı, çalışanın 5510 sayılı Kanun’un 80. maddesi çerçevesinde belirlenen sigorta primine esas kazancının (SPEK) yüzde üçüne karşılık gelen tutar olarak belirlenmiş bulunuyor. Çalışan eğer isterse bu tutarı arttırabiliyor ancak azaltamıyor. BES katkı payı maktu olarak belirlenmediğinden işverenlerin her bir çalışanı için ne kadar BES katkı payı kesintisi yapacağını aydan aya hesaplaması ve bordroya yansıtması gerekiyor. Kanun, kesinti yapılan tutarların, en geç çalışanın ücretinin ödeme gününü takip eden iş günü, işveren tarafından BES emeklilik şirketinin hesabına aktarılmasını zorunlu tutuyor.
Aydan aya kesilen BES katkı payları 5510 sayılı Kanun’un 79. maddesinde zikredilen SPEK tutarından istisna edilebilecek tutarlar arasında olmadığından ötürü aylık SGK bildirimlerinde SPEK tutarına dâhil edilmesi gereken ödemelerden.
Otomatik katılım esasına dayanan yeni BES sistemini ayrıntılı olarak analiz ettiğimiz yazı dizimizin geçtiğimiz ay yayınlanan ilkinde işverenlerin otomatik olarak BES kayıt sistemi ile ilgili olarak ilk elde Ocak 2017 tarihi itibariyle yapması gereken iş ve işlemler, çalışanların nasıl sisteme dâhil edileceğini ve otomatik kayıt olunan sistemde cayma hakkının nasıl kullanılacağını konuları ele alınmış idi. Bu ayki makalemizde ise, her ay işverenlerin BES katkı paylarını çalışan ücret ve maaşlarından nasıl kesecekleri, bu kesintileri nasıl muhasebeleştirecekleri, kesintilerin nasıl emeklilik şirketine aktarılacağı hususları açıklanmıştır. Bu makalenin devamı niteliğindeki bir sonraki makalemizdeyse, otomatik katılım esasına dayanan BES sisteminde devlet katkıları ve desteklerinin neler olduğu, yeni sistemin denetiminin nasıl yapılacağı ve işverenlere uygulanabilecek idari para cezaları açıklanacaktır.