Notes

İşverenler İçin Otomatik Bireysel Emeklilik Sistemi (BES) Rehberi-I
Yazar: Bünyamin ESEN*
E-Yaklaşım / Ekim 2016 / Sayı: 286

I- GİRİŞ
Bireysel emeklilik ve tasarruf sistemi (kısa adıyla BES) Türkiye’de son on beş yıldır uygulanmakta olan bir bireysel tasarruf modeli. 2001 yılında uygulanmaya başlanmasından bu yana BES sisteminde birçok değişiklik yapıldı, sistemin özendirilmesi amacıyla pek çok teşvik ve devlet katkısı uygulandı.
1 Ocak 2017 tarihinden itibaren ise ülkemizde bireysel emeklilik sisteminin uygulanması açısından tarihi nitelikte yeni bir sayfa açılıyor. Zira 1 Ocak 2017 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun[1] 4/1-(a) ve 4/1-(c) bendi kapsamında sigortalı olan ve 45 yaşını doldurup 46’sından gün almamış olan yabancı uyruklular hariç olmak üzere tüm çalışanlar otomatik olarak BES sistemine kayıt edilecekler. Böylece bu tarih itibariyle ülke genelinde yaklaşık on yedi milyon çalışan bir anda BES katılımcısı haline gelecek, her ay işverenlerince ücret veya aylıklarından BES kesintisi yapılacak.
Kapsamlı bir dönüşüm olmasına karşın gerek işverenler gerekse de insan kaynakları ve personel servisi çalışanlarının yeni BES sisteminde yapmaları gereken işlemler konusunda yeterince bilgi sahibi olduğunu söylemek zor. İşverenler çalışanlarını yeni sisteme nasıl giriş yapacaklar, sözleşmeler nasıl imzalanacak, aylık BES katkıları ücretlerden nasıl kesilecek, bu kesintiler Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK)’na nasıl bildirilecek, BES kesintileri ne zaman ve nasıl BES şirketine aktarılacak, çalışan sistemden çıkmak isterse neler yapması gerekecek, hangi evrakların imzalatılması gerekiyor, hangi hallerde işverenler için idari para cezası riskleri söz konusu gibi pek çok konuda yaygın bir kafa karışıklığı söz konusu.[2] Bu nedenledir ki, yeni BES sisteminin işverenler açısından hangi yükümlülükler getirdiğinin ayrıntılı olarak analiz edilmesi ve açıklanması önemli bir gereklilik.
Bu makalemizde 1 Ocak 2017 tarihinden itibaren yürürlüğe girecek olan ve toplamda on yedi milyona yakın çalışanı ilgilendiren yeni bireysel emeklilik BES sisteminin getirdiği değişiklikler ele alınmış, yeni sistemin nasıl uygulanacağı işverenlere ve insan kaynakları personeline rehberlik edecek şekilde aşama aşama açıklanmıştır.
II- ÜLKEMİZDE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN UYGULANMASI VE YENİ DÖNEM
Öncelikle ülkemizde bireysel emeklilik sisteminin tanımına ve tarihsel gelişimine göz atalım: Bireysel emeklilik ve tasarruf sistemi (kısa adıyla BES) Türkiye’de 2001 yılından bu yana yürürlükte. 2001 yılında yayımlanan 4632 sayılı Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu[3] ile mevzuatımıza giren bireysel emeklilik sistemi ile bireysel tasarrufların arttırılması ve sosyal sigortalara tamamlayıcı bir sistem oluşturulması amaçlanıyor.
BES katılımcıları, fon yönetim şirketi ile aralarında akdettikleri özel hukuk sözleşmesi niteliğindeki bireysel emeklilik sözleşmesi çerçevesinde sisteme düzenli ödeme (katkı) yapıyor, böylece kendi adına açılan hesapta para biriktiriyor. Katılımcılar, sisteme giriş tarihinden itibaren en az on yıl sistemde bulunmak koşulu ile ellialtı (56) yaşını tamamladıktan (başka bir deyişle elliyedi (57) yaşından gün aldıktan) sonra da emekli olmaya hak kazanabiliyor. Emekliliğe hak kazanan katılımcı, bireysel emeklilik hesabındaki birikimlerinin kendisine bir kerede toplu para şeklinde ödenmesini, birikimlerinin yapılacak bir program dâhilinde taksitle ödenmesini yahut da yapacağı yıllık gelir sigortası sözleşmesi çerçevesinde kendisine maaş bağlanmasını talep edebilme seçeneklerine sahip (4632 s.K: md. 1, 6).
Kurulduğu günden günümüze kadar BES sistemine katılımın özendirilmesi amacıyla Devlet tarafından çeşitli özendirici tedbirler ve destekler uygulandı. İlk olarak, katılımı teşvik amacıyla aylık olarak ödenen bireysel emeklilik katkıları için ücretlilerin gelir vergisinden indirim yöntemi uygulandı. Buna göre yapılan aylık katkının yüzde yirmi beşi oranında gelir vergisi indirimi getirildi.[4] Daha sonra ise, vergiden indirim uygulama sistemi kaldırılarak her ay ödenen katkının yüzde 25’i oranında katılımcının bireysel emeklilik hesabına Devlet tarafından katkı yapılması ve katılımcının bu devlet katkısını sistemde kaldığı yıla göre artan şekilde bir şekilde hak edebilmesi uygulamasına geçildi.[5] Bu son uygulama halen devam etmekte.
Şimdi ise BES sisteminde devrim niteliğinde yeni bir döneme geçiriliyor. Zira 25.08.2016 tarihli Resmi Gazetede yayımlanarak mevzuatımıza giren 6740 sayılı Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu’nda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun[6] ile ülkemizde BES sisteminin uygulanmasında yeni bir sayfa açılmış bulunmakta. Yeni uygulama ile 1 Ocak 2017 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun 4/1-(a) (eski tabirle SSK) ve yine ayni kanunun 4/1-(c) bendi (başka bir ifade ile kamu görevlilerinin sigortalılık statüsü) kapsamında sigortalı olan ve 45 yaşını doldurup 46’sından gün almamış olan tüm çalışanlar otomatik olarak, yani talep edilmesi gerekmeksizin BES sistemine kayıt edilecekler. Böylece bu tarih itibariyle ülke genelinde yaklaşık on yedi milyon çalışan bir anda BES katılımcısı haline gelecek, her ay olarak ücret veya aylıklarından yapılacak BES kesintileri ile karşılaşacak.
Yeni BES sistemi hem kamu hem de özel sektör işyerlerinin işverenleri açısından önemli bir iş yükü getiriyor. Zira 6740 sayılı Kanun, ücretli veya aylıklı olarak çalışanların sisteme dâhil edilmeleri ile ilgili iş ve işlemleri, sözleşmenin imzalanmasından BES kesintileri yapılmasına ve bu kesintilerin BES aracı şirketlerine aktarılmasına kadar tüm süreçleri işverenlerin sorumluluğuna bırakıyor. Dahası, yeni getirilen hükümlerle 6740 sayılı Kanun ile getirilen yeni sistemdeki yükümlülükleri yerine getirmeyen işverenlere idari para cezası verilmesi ve işyerlerinin denetime alınabilmesi söz konusu olabilecek. Bu açıdan işyerlerinin insan kaynakları (İK) ve personel servislerine 1 Ocak 2017 tarihinden itibaren önemli ölçüde yük düşeceğini söylemek mümkün.
III- BİREYSEL EMEKLİLİKTE OTOMATİK KAYIT UYGULAMASI
Bireysel emeklilik sisteminde son yapılan değişikliklerle ilgili bilinmesi gereken en önemli husus otomatik kayıt uygulaması. Bu nedenle öncelikle BES’e otomatik kayıt uygulamasının nasıl olacağını ve kimleri kapsadığını açıklamak yerinde olacaktır.
6740 sayılı Kanun ile bireysel emeklilik sistemine giriş belirli çalışanlar açısından zorunlu tutulmuş bulunuyor. 45 yaşını doldurup 46’sından gün almamış olan ve 5510 sayılı Kanunun 4/1-(a) ve 4/1-(c) statülerinde sigortalı olan kişiler otomatik olarak sisteme kayıt edilecekler. Söz konusu bu otomatik kayıt uygulaması 2017 yılbaşından itibaren başlayacak. Ülkemizde 2016 Haziran ayı itibariyle 5510 sayılı Kanunun 4/1-(a) bendi kapsamında 14 milyon 275 bin 280 sigortalı, yine ayni kanunun 4/1-(c) bendi kapsamında ise 3 milyon 83 bin 240 sigortalı bulunmakta olduğu düşünülürse yeni yıl ile birlikte sayıları 18 milyona varan çalışanın otomatik olarak (talep etmelerine gerek olmaksızın) BES katılımcısı olacağını belirtmek gerek.[7]
Yeni sistem yalnızca özel sektörde ve kamuda 5510 sayılı Kanunun 4/1-(a) ve 4/1-(c) statülerinde sigortalı olan kişileri kapsıyor. Bu noktada şu hususun altını özellikle çizmek gerekiyor: Yeni sisteme göre 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun 4/1-(b) (eski tabirle BAĞ-KUR) statüsünde sigortalı sayılan kişiler otomatik BES sistemi kapsamında değil. Başka bir ifade ile kendi nam ve hesabına çalışanlar ile 4/1-(b) statüsünde sayılan tüm sigortalılar yeni getirilen sistem kapsamında otomatik olarak bireysel emeklilik katılımcısı yapılmayacaklar, bunlarla ilgili herhangi bir işlem yapılmasına gerek bulunmuyor.
Son olarak altı çizilmesi gereken şey 5510 sayılı Kanunun 4/1-(a) ve 4/1-(c) bendi kapsamındaki sigortalılardan yalnızca Türk vatandaşı olanlar veya 5901 sayılı Türk Vatandaşlığı Kanunu[8] gereğince Mavi Kart sahibi kişiler (doğumla Türk vatandaşı olup da çıkma izni almak suretiyle Türk vatandaşlığını kaybedenler ve bunların üçüncü dereceye kadar olan altsoyları) yeni otomatik BES sistemi kapsamında. Daha açık bir ifade ile yabancı uyruklu çalışanlar BES sistemine otomatik olarak dâhil edilmeyecekler.
Halk arasında “zorunlu bireysel emeklilik” olarak bilinse de yeni oluşturulan BES sistemi zorunlu değil. Sisteme yalnızca giriş (ilk defa katılım) kanun gereği zorunlu tutulmuş bulunmakta. Yukarıda zikredilen çalışanlar 1 Ocak 2017 itibariyle sisteme otomatik olarak katılımcı olacaksalar da, bu katılımcıların istemesi halinde sistemden çıkabilmesi mümkün, buna kanunda “cayma hakkı” deniliyor. Daha açık bir ifade ile sisteme ilk kayıt zorunlu, ancak devam edip etmemek çalışanın kendi tercihine kalmış durumda. Bu uygulama Avrupa refah devletlerinde “automatic registration, optional opt-out” sistemi, yani“otomatik kayıt, isteğe bağlı çıkış” sistemi denilen uygulamanın Türkiye refah sistemine ilk kez uygulanmasını oluşturuyor. Otomatik kayıt ile çalışanların sistemde kalmalarının psikolojik olarak desteklenmesi amaçlanmakta.
IV- İŞVERENLERCE OCAK 2017’DE YAPILMASI GEREKENLER
Bireysel emeklilik BES sisteminde yeni dönem 1 Ocak 2017 tarihinde başlayacak. Özel sektörde olsun kamu sektöründe olsun 5510 sayılı Kanunun 4/1-(a) ve 4/1-(c) statülerinde sigortalı olan kişiler otomatik olarak bir bireysel emeklilik planına dâhil edilecekler. Bu kapsamda işverenlerin Ocak 2017 itibariyle yeni sistemde yapması gereken ilk iş hem mevcut çalışanlarına hem de yeni işe alacakları çalışanlara bir bireysel emeklilik sözleşmesi imzalatmak. İmza atılan sözleşmenin bir suretinin çalışana verilmesi yararlı olacak bir uygulama. Eğer 45 yaşını doldurmuş yahut da yaşına bakılmaksızın Türk vatandaşı olmayan bir çalışanınız varsa bu çalışana BES sözleşmesi imzalatmaya gerek olmadığının altını çizelim.[9]
Peki, hangi bireysel emeklilik sözleşmesinin imzalatılması gerekiyor? Bu konudaki karar işverenlere ait. Kanuna göre çalışanların otomatik olarak emeklilik planına dâhil edileceği emeklilik sözleşmesini işveren düzenleyecek veya BES şirketlerinden temin edecek. İşveren, çalışanını ancak otomatik katılım için emeklilik planı düzenleme konusunda Hazine Müsteşarlığınca uygun görülen şirketlerden birinin sunacağı emeklilik planına dâhil edebiliyor.
Kanuna göre bir işyerindeki tüm çalışanların ayni BES şirketine kayıt ettirilmesine gerek yok. Bir işyerinin tüm çalışanları ayni şirketin emeklilik planına dâhil edilebileceği gibi çalışan talepleri ve tercihleri doğrultusunda birden fazla BES şirketinin planına dâhil edilebilmeleri de mümkün. Örneğin dini hassasiyetleri dolayısıyla faizli bir banka ile çalışmak istemeyen bir çalışanın faizsiz fonlara yatırım yapan bir bireysel emeklilik şirketinin emeklilik planına dâhil edilmesi yahut da çalışanın talebi doğrultusunda fon işletim gider kesintisi sözleşmede daha düşük bir plana dâhil edilmesi, başka bir deyişle işverence çalışanlara alternatif planlar sunulması mümkün.
Burada işverenlere tavsiye edilebilecek husus Hazine Müsteşarlığınca uygun görüldüğü ilan edilen BES aracı şirketlerinin müşteri temsilcilerini 1 Ocak 2017 öncesinde işyerlerine çağırarak bireysel emeklilik planlarını hakkında bilgi edinmeleri, tekliflerini almaları ve onlarla çalışanları adına sıkı pazarlık yapmaları. Bu yolla hem işverenlerin kendilerinin uyumlu olarak çalışabileceği şirketleri seçmeleri hem de çalışanları lehine hükümler barındıran sözleşmeler talep etmeleri mümkün. Özellikle fon işletim gider kesintisinin en düşük olduğu planları sunan BES şirketlerini tercih etmenin çalışanların birikimlerinin daha iyi değerlendirilmesi açısından anahtar bir husus olduğunu hatırlatalım. Özellikle “fon işletim gider kesintisi”ne vurgu yapıyoruz zira 6740 sayılı Kanun kapsamındaki otomatik kayıt yapılan bireysel emeklilik planlarında çalışanların yaptığı katkılardan şirketlerce “fon işletim gideri kesintisi” dışında başka bir kesinti yapılamıyor (6740: Md.). Daha açık bir ifade ile normal koşullarda katılımcı ile BES şirketi arasında düzenlenen bireysel emeklilik sözleşmesinin hükümleri çerçevesinde BES emeklilik planlarında görülen ve 4632 sayılı Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu’nda izin verilen “giriş aidatı”, “çıkış aidatı”, “yönetim gideri kesintisi”, “masraf kesintisi” gibi çeşitli kesintiler otomatik kayıt olunan BES sisteminde alınamıyor.
V- ÇALIŞANLARIN CAYMA HAKKINI KULLANMASI
Burada akla gelen bir soru çalışanın işverence hazırlanmış olan bireysel emeklilik sözleşmesinin imzalamaktan imtina etmesi hali. Başka bir deyişle çalışanın BES sistemine katılmak istememesi hali. 6740 sayılı Kanun gereğince yukarıda belirttiğimiz kapsama giren çalışanların BES sistemine katılımları tercihe bağlı değil, yasa gereği zorunlu. Daha doğrusu, zaten 1 Ocak 2017 tarihi itibariyle kapsama giren tüm çalışanlar yasa gereği otomatik olarak bireysel emeklilik sistemine katılmış sayıldığından ötürü çalışanın işverence sunulan bireysel emeklilik sözleşmesine imza atmamış olması halinde dahi otomatik olarak BES katılımcısı olması söz konusu olacak.
Ancak çalışanın BES sisteminin katılımcısı olmak istememesi halinde sözleşmeye imza attığı anda cayma hakkını derhal kullanması da mümkün. Yani, çalışanına bireysel emeklilik sözleşmesini imzalatan işveren ayni anda çalışanından bir de cayma hakkının kullanılmasına dair dilekçe alarak sistemden çıkışına dair talebini de ilgili şirkete iletmek durumunda olacak.
“Cayma hakkı” çalışanların kanun gereği otomatik olarak dâhil edildikleri bireysel emeklilik sözleşmelerinden vazgeçmelerini ifade ediyor. 6740 sayılı Kanun cayma hakkının kullanılmasını ayrıntılı olarak düzenliyor. Buna göre, çalışan, emeklilik planına dâhil olduğunun kendisine bildirildiği tarihi müteakip iki ay içinde sözleşmeden cayabilmekte (6740: md. 1). İki aylık süre çalışanın BES sisteminde kalıp kalmayacağı ile ilgili kararını vermesi ve düşünmesi için getirilmiş bir süre. İki aylık sürenin eğer çalışan bireysel emeklilik sözleşmesini bizzat imzalar ise imza tarihini takip eden gün, yok eğer sözleşmeyi bizzat imzalamamış ise söz konusu bireysel emeklilik sözleşme kapsamına alındığının kendisine usulünce bildirilmesi, kendisinin de bu bildirimi tebellüğ etmesini takip eden gün başlayacağının altını çizelim.
Cayma hakkının kullanılmasına dair dilekçe işverene verilecek. İşveren ise söz konusu bu dilekçeyi çalışanın BES emeklilik şirketine iletecek. Eğer cayma sözleşme tarihinde yapılmış ise kesinti olmayacağından çalışana iade edilecek katkı payı da olmayacak. Ancak cayma tarihine kadar ödenen katkı (daha doğru bir ifade ile çalışanın maaş veya aylığından kesilen) payları, varsa hesabında bulunan yatırım gelirleri ile birlikte on iş günü içinde çalışana iade ediliyor. Bu iade işleminde işverenin bir sorumluluğu yok, iade işlemini BES şirketi yapıyor. BES şirketi, cayma süresince ödenen katkı paylarının değer kaybetmemesini sağlayacak şekilde fon yönetiminden sorumlu bulunuyor.
Diyelim ki, çalışan iki ay içerisinde BES emeklilik sözleşmesinden cayma hakkını kullanmadı. Artık kanun gereğince sözleşmeden cayma hakkı bulunmuyor. Ancak bu çalışanın artık zorunlu olarak BES sistemine devam etmesi gerektiği anlamını taşımıyor. Elbette ki çalışan eğer isterse bireysel emeklilik sözleşmesinden ayrılma hakkına sahip bulunuyor. Doğal olarak bir özel hukuk sözleşmesi olan bireysel emeklilik sözleşmesini tarafların fesih hakkı bulunmakta. Ancak bu kez, ayrılma ile ilgili olarak kanundaki “cayma hakkı” hükümleri değil, BES şirketi ile çalışan arasındaki bireysel emeklilik sözleşmesindeki hükümler uygulanacak. “Cayma hakkı” kanun tarafından çalışanın herhangi bir zarara uğramadan sistemden çıkabilmesi için getirilmiş özel bir fesih hali, yoksa cayma hakkının zamanaşımına uğraması çalışanın artık bireysel emeklilik sözleşmesinin feshetmesi ve hesabındaki birikimleri genel hükümlere göre alabilmesine engel teşkil etmiyor.
VI- SONUÇ
Ülkemizde son onbeş yıldır uygulanmakta olan bireysel emeklilik ve tasarruf sisteminde yakın dönemde önemli değişiklikler gerçekleşmiş bulunuyor. 6740 sayılı Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu’nda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun gereğince 1 Ocak 2017 tarihinden itibaren 5510 sayılı Kanun’un 4/1-(a) ve 4/1-(c) bendi kapsamında sigortalı olan ve 45 yaşını doldurup 46’sından gün almamış olan tüm çalışanlar otomatik olarak, yani talep edilmesi gerekmeksizin BES sistemine kayıt edilecekler. Yeni sistem yalnızca Türk vatandaşı veya Mavi Kart hamisi olan çalışanları kapsıyor, yabancı uyruklular kapsamda değil. Ülkemizde bir özel hukuk sözleşmesi bağlamında ilk kez uygulanan bu otomatik kayıt sistemi ile 1 Ocak 2017 tarihi itibariyle ülke genelinde yaklaşık on yedi milyon çalışan bir anda BES katılımcısı haline gelecek, her ay olarak ücret veya aylıklarından yapılacak BES kesintileri ile karşılaşacak. 5510 sayılı Kanunun 4/1-(b) statüsünde sigortalı sayılan kişiler ise otomatik BES sistemine alınmayacaklar.
Yeni BES sistemi zorunlu değil. Sistem yalnızca otomatik kayıt içeriyor, zorunlu olarak devam etmek gerekmiyor. Çalışanların, emeklilik planına dâhil olduğunun kendisine bildirildiği tarihi müteakip iki ay içinde sözleşmeden cayabilme hakkı var. İki aylık süre çalışanın BES sisteminde kalıp kalmayacağına dair kararını vermesi için getirilmiş bir süre.
Otomatik BES katılım sisteminde iş ve işlemler işverenlerce yerine getirilecek. Çalışanların bireysel emeklilik sözleşmelerinin düzenlenmesi, aylık BES kesintilerinin ücret ve aylıklardan kesilmesi ve BES emeklilik şirketine aktarılması, çalışanın cayma hakkına dair taleplerin alınması gibi işlemler yasa gereği işverenlerin sorumluluğunda. Bu makalemizde işverenlerin otomatik BES kayıt sistemi ile ilgili olarak ilk elde Ocak 2017 tarihi itibariyle yapması gereken iş ve işlemleri ele aldık. Bu makalenin devamı niteliğindeki bir sonraki makalemizde ise, işverenlerin her ay BES katkı paylarını çalışan ücret ve maaşlarından nasıl kesecekleri, bu kesintileri nasıl muhasebeleştirecekleri, kesintilerin nasıl emeklilik şirketine aktarılacağı hususları örneklerle açıklanacaktır.