Notes

ŞİİRDE YAPI

Nazım Birimi: Şiiri oluşturan dize kümelerine nazım birimi denir. Nazım birimi şiirin nazım şeklinin belirlenmesinde kullanılan ölçütlerden biridir.

Nazım birimlerini şu başlıklar altında toplayabiliriz:

Dize: Şiirdeki en küçük nazım birimidir. Düz yazıdaki satırın karşılığıdır.

“Ayinesi iştir kişinin lafa bakılmaz”

Şiirden bağımsız olan, tek başına bir anlam taşıyan dizelere “azade mısra” (mısra-i azade) denir.

Şiiirin tek başına dilden dile dolaşan, hafızalarda yer eden en güzel dizesine “mısra-i berceste” denir.

Beyit: iki dizeden oluşan ve anlamsal bütünlük gösteren bölümlere beyit denir. Divan edebiyatının nazım birimidir.

“Dünyada sevilmiş ve seven nafile bekler

Bilmez ki giden sevgililer dönmeyecekler”



Dörtlük: Dört dizeden oluşan ve anlamsal bütünlük gösteren bölümlere “dörtlük” denir. İslamiyet öncesi Türk edebiyatında ve Halk edebiyatında nazım birimi olarak kullanılmıştır.

“Ta kalbe giren gözlerinin şulelerinden
Gel sevgili gel, sen bana bir semli kadeh sun
Hiç titrememiş kalbimi titret yerinden
Oynattı evet, sendeki baş döndüren efsun.”



Bent: İkiden fazla dizenin oluşturduğu “bent” denir. Bent; bent üç, dört, beş ya da daha fazla dizeden oluşabilir.

Ey sen ki kül ettin beni onmaz yakışınla,
Ey sen ki gönüller tutuşur her bakışınla!
Hançer gibi keskin ve çiçekler gibi ince
Çehren bana uğrunda ölüm hazzı verince
Gönlümdeki azgın devi rüzgarlara attım;
Gözlerle günah işlemenin zevkini tattım.
Gözler ki birer parçasıdır sende İlahın,
Gözler ki senin en katı zulmün ve silahın,
Vur şanlı silahınla gönül mülkü düzelsin;
Sen öldürüyorken de vururken de güzelsin!



Nazım Şekli (Biçimi): Tema ve şekil özellikleri bakımından bir şiirin asırlar içersinde aldığı isimdir. Örneğin 13-19 yüzyıl arasında binlerce gazel aynı tema ve aynı yapısal özellikler çerçevesinde yazılmıştır.

Halk Edebiyatı Nazım Şekilleri

a- Anonim Halk Edebiyatı Nazım Şekilleri

A-Mani:

Tek dörtlükten oluşan,7’li hece ölçüsü ile yazılan aaxa şeklinde uyaklanan , konuları aşk, ayrılık, gurbet,doğa, dostluk, yergi olan nazım şeklidir.
İlk iki dizesi konuya giriş niteliğindedir. Doldurma dize olarak adlandırılır. Asıl söylenmek istenen düşünce son iki dizede söylenir.
–————-a 7’li hece ölçüsü

————–a

————–x

————–a



Mani Çeşitleri:

1-Düz (Tam) Mani: Yedi heceli dört dizeden oluşan manilerdir.

Kuş kafese girmiyor
Buna aklım ermiyor
Hiç boşuna ah çekme
Annem beni vermiyor

2-Kesik (Cinaslı) Mani: birinci dizesindeki hece sayısı yediden az olan manilerdir. Dizeler cinaslı uyakla oluşturulduğu için cinaslı mani adıyla da anılır.

Dağ bana
Bahçe sana bağ bana
Değme zincir kâr etmez
Zülfin teli bağ bana

3-Yedekli (Artık) Mani: Düz manilerin sonuna uyakları aynı olan iki dize daha getirilerek yapılan manilerdir.

Ağlarım çağlar gibi
Derdim var dağlar gibi
Ciğerden yaralıyım
Gülerim çağlar gibi
Her gelen bir gül ister
Sahipsiz bağlar gibi

4- Karşılıklı Mani (Deyiş): İki kişinin karşılıklı söyledikleri manilerdir. Bu maniler sorulu- yanıtlı biçiminde düzenlenir.

KIZ: Adilem sen naçarsın
La’l ü gevher saçarsın
Ben bir şahin olunca
Yavrum nere kaçarsın

ERKEK: Ağam derim naçarım
La’l ü gevher saçarım
Sen bir şahin olunca
Ben yerlere kaçarım

B- Türkü:

Kendine özgü bir ezgiyle söylenen anonim halk şiiri nazım biçimidir.
Türkülerde aşk, ölüm, hasret, gurbet, ayrılık gibi bireysel ya da deprem, kıtlık, kahramanlık, savaş gibi toplumsal olaylar konu olarak işlenir.
Türküler üçer ya da dörder dizeli bentler ve her bendin sonunda tekrar edilen kavuştaklardan (bağlama) oluşur.
7’li, 8’li , 11’li hece ölçüsüyle yazılır.
Türkülerde kesin bir uyak düzeni yoktur.
Türkülerin farklı söylenişlerine varyant denir.
Türküler bölgelerine göre adlandırılır.
Havada bulut yok bu ne dumandır
Mahlede ölüm yok bu ne figandır
Adı Yemen’dir gülü çemendir
Giden gelmiyor acep nedendir

Burası Muş’tur yolu yokuştur
Giden gelmiyor acep nedendir



C- Ninni:

Ninniler, annelerin çocuklarını çabuk ve kolay uyutmak için söyledikleri ezgili ürünlerdir. Ninniler hece ölçüsünün kısa kalıplarıyla söylenmiştir.



D- Bilmece:

Akıl oyunlarına ve eğlendirmeye dayalı ürünlerdir. Bilmeceler manzum ve mensur olarak yazılabilir.

Not: Divan edebiyatında manzum bilmecelere “lugaz” denir.



E- Tekerleme: Tekerlemeler genellikle masalın giriş kısmında yer alır. Ancak bağımsız tekerlemeler de vardır.

F- Ağıt: Bir kişinin ölümünden duyulan üzüntüyü Dile getiren anonim halk edebiyatı ürünüdür.



b-Aşık Edebiyatı Nazım Şekilleri

A-Koşma :

Aşık edebiyatının en çok kullanılan nazım şeklidir.
11’li hece ölçüsüyle (6+5 veya 4+4+3 duraklı) söylenir.
Nazım birimi dörtlüktür.
Birim sayısı 3- 6 arasında değişir.
Uyak düzeni : ababcccbdddb… veya
aaab cccbdddb şeklinir maj şadedir.

Konu: aşk, doğa, gurbet, kahramanlık, yakınma, ölüm gibi konulardır.
Koşmaların son dörtlüğünde şair mahlasını söyler.
UYARI: Koşma nazım şekli, İslamiyet öncesi Türk edebiyatındaki “koşuk”; Divan edebiyatındaki “gazel” ile konu bakımından benzerlik gösterir.

Konularına göre koşma türleri:

a) Güzelleme: Aşk, sevgi ve doğa güzelliklerini anlatan koşmalardır.

b) Koçaklama: Kahramanlık, savaş gibi konuları işleyen koşmalardır.

c) Taşlama: Herhangi bir kişiyi ya da toplumdaki aksaklıkları eleştiren koşmalardır.

d) Ağıt: Bir kişinin ölümünden duyulan üzüntüyü dile getiren koşmalardır.



Benden selam olsun Bolu Beyi’ne
Çıkıp şu dağlara yaslanmalıdır
Ok gıcırtısından kalkan sesinden
Dağlar seda verip seslenmelidir (Koçaklama)



Bir vakte erdi ki bizim güzümüz

Yiğit belli değil mert belli değil

Herkes yarasına derman arıyor

Deva belli değil dert belli değil (Taşlama)