Notes

KOMUNIKACJA NIEWERBALNA INFORMACJE WSTĘPNE Komunikacja niewerbalna istnieje już ponad milion lat. Jest więc znacznie starsza od mowy, powstałej prawdopodobnie w późnym plejstocenie, ok. 40000 lat temu. Ta pierwotna forma komunikacji jest jedynym środkiem porozumiewania się zwierząt, które za pomocą mimiki, postaw, gestów, pomrukiwań, warknięć itd. dobierają partnerów, ustalają hierarchię dominacji i współpracują w grupach. Podobne sygnały używane są przez ludzi i również w ich świecie spełniają one ogromną rolę. Bezsłowne komunikaty ze względu na ich ewolucyjne pochodzenie można podzielić na: · sygnały wrodzone – stanowiące część dziedzictwa biologicznego; · sygnały dziedziczne – stanowiące część dziedzictwa genetycznego; · sygnały wyuczone, czyli nabyte – należące do dziedzictwa kulturowego. Wrodzony i dziedziczny charakter znaków niewerbalnych potwierdzają między innymi obserwacje dzieci niepełnosprawnych [niewidomych, głuchoniemych, głuchoniewidomych]. Dzieci te, pomimo dużego odizolowania od świata zewnętrznego i wynikających z tego faktu bardzo ograniczonych możliwości uczenia się, pod wieloma względami zachowują się tak samo jak dzieci zdrowe. Tak samo uśmiechają się i śmieją, kiedy się cieszą i tak samo płaczą, tupią nogami, zaciskają pięści i marszczą pionowo czoło, gdy je coś rozzłości. To samo pochodzenie sygnałów niewerbalnych potwierdzają badania prowadzone w różnych kulturach. Wykazują one, że mowa ciała wyrażająca podstawowe stany emocjonalne, jak radość, wściekłość, smutek, zainteresowanie, zaskoczenie, strach, złość, wstręt, pogarda i wstyd jest podobna wśród ludzi należących nawet do bardzo odmiennych kultur. Drugim ewolucyjnym źródłem powstawania i kształtowania sygnałów niewerbalnych jest proces uczenia się, który praktycznie rozpoczyna się wraz z narodzinami człowieka. Sygnały te są przecież jedynym środkiem komunikowania się matki i dziecka w okresie, gdy nie potrafi ono jeszcze mówić. Jest to również czas, w którym kobieta doskonali swoje umiejętności wychwytywania i rozszyfrowywania bezsłownych znaków. Z tej właśnie przyczyny kobiety uważa się za bardziej spostrzegawcze od mężczyzn. O ogromnym znaczeniu sygnałów niewerbalnych w porozumiewaniu się świadczy między innymi fakt, że istnieje ponad milion świadomych i nieświadomych gestów i około 550 000 słów wymienianych w najobszerniejszych słownikach. Warto wspomnieć, że mowa społeczności prymitywnych obejmuje nie więcej niż 400 słów. Tyle samo jest ich w słownictwie ludzi znajdujących się na najniższych szczeblach społeczności rozwiniętych. KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 4 Z całą pewnością liczba tików, grymasów, ruchów ramion, wykrzywień ust, wzniesień brwi, ruchów warg, chrząknięć, potrząśnięć głową, itd., znacznie przekracza liczbę 400 i głównie dzięki temu wzajemne zrozumienie się wśród ludzi tej szczególnej kategorii staje się możliwe.








Style komunikacji niewerbalnej tendencja afiliatywna – bliski dystans, dotyk, kontakt wzrokowy, uśmiech tendencja nominatywna – wyprostowana postawa, uniesiona głowa, szybka mowa, jednostronna komunikacja werbalna) Istnieją co najmniej dwa źródła zróżnicowania wzorów przekazów niewerbalnych - normy kulturowe i indywidualne doświadczenia człowieka. Można powiedzieć, że kobiety są lepszymi od mężczyzn nadawcami i odbiorcami komunikatów niewerbalnych. Oceniane są więc jako bardziej zgodne wewnętrznie, bezpośrednie i ekspresyjne w porozumiewaniu się. Kiedy porównywano trafność interpretacji zachowań niewerbalnych obcych kobiet i mężczyzn, kobiety wykazywały znaczącą przewagę zwłaszcza przy odczytywaniu negatywnych komunikatów płci przeciwnej. Różnica w dokładności odczytywania komunikatów pozytywnych nie była taka duża. Ciekawe jest również to, że małżonki trafniej interpretują sygnały przekazywane im przez obcych mężczyzn niż niewerbalne komunikaty swoich mężów. Kobiety, jeżeli popełniają błędy, mają skłonność do pomyłek w kierunku pozytywnym, mężczyźni - w negatywnym. Dokładność nadawania i trafność odbioru komunikatów niewerbalnych ma wpływ na zadowolenie z małżeństwa. Funkcje komunikacji niewerbalnej W ujęciu Scherera i Wallbotta całość aktów komunikacyjnych służy czterem funkcjom, zróżnicowanym z punktu widzenia roli pełnionej w przebiegu konwersacji. FUNKCJA SEMANTYCZNA – należą tu zachowania, które mają samodzielne znaczenie referencyjne lub powodują modyfikację znaczeń zawartych w kanale werbalnym. Są to takie funkcje: akcentowanie; zaprzeczanie; rozszerzanie znaczenia; Powyższe podfunkcje mogą być realizowane zarówno przez gestykulację jak i przez sposób wokalizacji tekstu słownego. Znaczenie globalne przekazu odbierane jest wtedy, gdy łączy się wskazówki zawarte w obu kanałach, choć przewagę (znaczenia) może mieć kanał słowny lub kanał niewerbalny. FUNKCJA SYNTAKTYCZNA – dzieli się na dwa rodzaje: KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 9 organizacja sekwencji wypowiedzi i segmentacja procesu konwersacji – np. akcentowanie ważniejszych słów, obniżanie siły emisji głosu pod koniec zdania, odwracanie wzroku ku górze dla podkreślania niepewności. synchronizacja zachowań rozmówców – są to zachowania celem których jest uzyskanie największego komfortu, dopasowanie pozycji ciała i odległości między rozmówcami do aktualnego poziomu psychologicznej intymności relacji. FUNKCJA PRAGMATYCZNA – polega na użyciu komunikowania niewerbalnego do oddziaływania na zachowanie partnera, podkreślanie przynależności do określonej podgrupy – np. poprzez gesty powitania czy pożegnania specyficzne dla danego środowiska, wyrażanie swej indywidualności poprzez strój, ekspresję swych stanów emocjonalnych. Realizacja funkcji pragmatycznej jest uzależniona od wielu czynników społecznych i osobowych tj. wiek, płeć, wykształcenie, cechy osobowości, tradycje rodzinne. FUNKCJA REGULACJI KONWERSACJI – odnosi się do organizacji konwersacji – moment włączenia się do rozmowy, długość mówienia itp. Z kolei klasyfikacja wg M. Knapp’a bazuje na analizie relacji między zachowaniami niewerbalnymi i werbalnymi w tworzeniu całościowego znaczenia danego przekazu. Według tego podziału wyróżnia się: komunikowanie postaw i emocji (uzgadnianie postaw interpersonalnych) powtarzanie – równoczesne, powtórne przekazywanie przez kanał niewerbalny informacji zawartych w wypowiedziach słownych (np. gest wskazujący ku wnętrzu mieszkania przy wypowiedzi – zapraszam do środka); zastąpienie (substytucja) – np. gdy utrudniony kontakt werbalny – zamiast słów prezentowana jest sekwencja niejęzykowa, która oznacza to samo. Np. gest pozdrowienia zamiast słów "Dzień dobry". Nie wszystkie wypowiedzi mogą być zastępowane przekazami niejęzykowymi; regulacja konwersacji – np. regulatory, czyli wszelkie powitania i pożegnania; akcentowanie tekstu mówionego – gestykulacja rąk, głowy i ciała może podkreślać znaczenie wypowiadanych słów poprzez odpowiednie obrazowanie (np. wyrażanie szacunku łączone z pochyleniem się przed rozmówcą); maskowanie – używanie aktów niewerbalnych dla ukrycia prawdziwych przekonań, uczuć czy myśli (unikanie kontaktu wzrokowego, nieadekwatnie wysoka lub niska siła emisji głosu, zasłanianie twarzy w celu obniżenia napięcia); nadaje charakter relacjom interpersonalnym – poprzez takie znaki jak wyrazy twarzy, ton głosu, spojrzenia czy choćby przyjmowane odległości. To tylko niektóre z gamy środków, poprzez które wysyłamy i odbieramy informacje takie jak sympatia - antypatia, zainteresowanie - brak zainteresowania, partnerstwo - dominacja - uległość. Można KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 10 powiedzieć, że na poziomie niewerbalnym mamy do czynienia przede wszystkim z komunikacją emocjonalną;























PIĘĆ KRYTERIÓW INTERPRETACJI KOMUNIKACJI NIEWERBALNEJ MIMIKA, czyli wyraz twarzy Czynniki mimiczne: kontakt wzrokowy – oczy, brwi i czoło usta uszy i nos PANTOMIMIKA, czyli gestykulacja Elementy ekspresji pantomimicznej według Ekman’a i Friesen’a: emblematory – niewerbalne substytuty konkretnych słów – funkcję tę mogą pełnić wszystkie gesty, ekspresje mimiczne i inne akty niewerbalne, które są łatwo przekładalne na słowa i łatwo odczytywane przez konwencjonalne kody kulturowe – np. znak słuchawki, znak ilustrujący, że czas minął, znak V prezentowany przez rozstawienie palców uniesionej ku górze ręki; afektatory – niewerbalne zachowania, które odzwierciedlają intensywność odczuwanych emocji – głównie mimika twarzy, zmiana intonacji głosu, gestykulacja, zmiana pozycji ciała – np. skrzyżowanie nóg czy rąk; ilustratory – funkcję tę pełną niewerbalne zachowania, które służą uplastycznieniu wypowiedzi, oferują jakiś komentarz do wypowiadanego tekstu, są formą wizualizacji zagadnień, o których się mówi – np. opowiadając o małym dziecku gestykulujemy by dokładniej, wierniej opisać jego małe paluszki, rączki; regulatory – niewerbalne zachowania, które pomagają synchronizować przebieg rozmowy, np. zmiana postawy i ułożenia ciała, skinienie głową, przywitania, KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 11 pożegnania; adaptatory – zachowania niewerbalne, które służą zaspokojeniu określonych potrzeb psychicznych lub fizycznych – np. obgryzanie paznokci jako przejaw zdenerwowania, kręcenie się na krześle jako przejaw zniecierpliwienia. Jako ciekawostkę warto podać, że kiedy ujawniamy informacje nt. wewnętrznych stanów, np. opowiadamy o swoich przeżyciach, wówczas najczęściej dotykamy lewej strony naszego ciała. Kiedy natomiast doświadczamy obawy w związku z nawiązaniem kontaktu z nową osobą, najczęściej dotykamy prawej części naszego ciała. PROKSEMIKA, czyli relacje przestrzenne Proksemika rozumiana jako nauka badająca wzajemny wpływu relacji przestrzennych między osobami oraz między osobami a otoczeniem (materialnym) na relacje psychologiczne, sposób komunikacji, itp. Bada także odwrotny wpływ oraz różnice pomiędzy tymi relacjami w różnych kulturach, dlatego też jest tak ważna w interpretacji komunikatów niewerbalnych. CZYNNIKI PARALINGWISTYCZNE Czynniki paralingwistyczne: ton głos tempo mowy intonacja dźwięki nieartykułowane CZYNNIKI SPOŁECZNO – PERSONALNE Czynniki społeczne: status społeczny wykształcenie i zawód Czynniki personalne: wygląd zewnętrzny zapach KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 12 MIMIKA, czyli wyraz twarzy c c c c c c










PODSUMOWANIE – OGÓLNE TENDENCJE OTWARTOŚĆ I UCZCIWOŚĆ Otwartość, szczerość i uczciwość były przez wieki i są do dzisiaj okazywane przez wyeksponowane, odkryte dłonie. W takim właśnie ułożeniu podnoszą one wiarygodność wypowiadanych słów i poprawiają klimat stosunków międzyludzkich. Obie dłonie przyłożone do piersi były dowodem otwartości i uczciwości już w starożytnym Rzymie, a jedna z nich uniesiona do góry nabrała wręcz symbolicznego charakteru, na przykład w czasie składania uroczystej przysięgi. SYMPATIA Najczęściej spotykanym przejawem sympatii jest szczery uśmiech, przy którym usta ściągane są do góry na kształt szerokiego „U”, a policzki podnoszą się tworząc pod oczami „kurze łapki”. Taki sposób uśmiechania się powoduje ponadto ściąganie brwi i powiek, od czego „oczy stają się mniejsze”. Szczery uśmiech dość wyraźnie różni się od udawanego. Ich jedyną cechą wspólną jest pokazywanie uzębienia. Inną oznaką sympatii odczuwanej do drugiego człowieka jest dotykanie go. Dotykanie drugiego człowieka najskuteczniej łamie bariery między ludźmi, czyni ich kontakty bardziej emocjonalne, stwarza atmosferę bliskości, serdeczności i intymności. Dotykanie spełnia różnorodne funkcje, więc musi być podporządkowane ogólnym normom obyczajowym wyznaczającym jego strefy. Czasami nie tylko dotykanie, ale nawet nadmierne zbliżenie się do drugiej osoby może być przez nią potraktowane za naruszenie indywidualnego terytorium i wzbudzić w niej uczucie dyskomfortu psychicznego. Prowadzi to wówczas do reakcji unikania, zaskoczenia lub agresji. PEWNOŚĆ SIEBIE Postawy dominujące, a nawet agresywne, zdradzające wyższość i pewność siebie wiążą się często z eksponowaniem kciuków. Zwykle wystają one z kieszeni, również tylnych, w celu ukrycia skłonności do dominacji. Pewność siebie i wyższość emanuje z tzw. „postawy autorytarnej”. Wyprostowana, dumna sylwetka, podniesiona głowa, odsłonięta szyja, często jedna dłoń obejmuje drugą z tyłu za plecami. Stoją tak, bądź chodzą policjanci, oficerowie, dyrektorowie naczelni i inni posiadający duży zakres władzy i prestiż. Skrajną formą „postawy autorytarnej” jest chodzenie z wysoko podniesionym podbródkiem i jednocześnie energiczne poruszanie rękami. OCENA Gesty tej kategorii wyrażają między innymi zainteresowanie, ocenę zarówno negatywną jak i pozytywną i podejmowanie decyzji. Głowa przechylona w bok, dłoń lub zaciśnięta pięść spoczywająca na policzku, często ze wskazującym palcem uniesionym do góry, to często spotykane przejawy zainteresowania. Na znak akceptacji kiwamy głową i czasami oblizujemy wargi, gdy sądzimy, że to, o czym rozmyślamy, w rzeczywistości nie było, nie jest i być może nie będzie takie złe. Wiele możliwości ekspresji bezsłownej związanych jest z oceną negatywną. Potrząsanie głową, nawet podczas przekonywającego werbalnego zapewnienia o zgadzaniu się jest jednym z najłatwiejszych do rozpoznania symptomów sprzeciwu i postawy negatywnej. Podobną, a nawet jeszcze bardziej pejoratywną, osądową wymowę ma spuszczona głowa. Kiedy człowiek jest w kłopocie, ma wątpliwości, KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 47 dezaprobuje kogoś lub coś – dotyka nosa, lub lekko go podrapuje, chwyta płatek ucha, czasami pociera oczy. Również spoglądanie „spode łba „ lub z boku - to negacja. Skierowanie korpusu ciała w bok, czy odchylenie go do tyłu, odwracanie twarzy, skrzyżowanie rąk jak i nóg to ruchy przeważnie wykonywane podczas zaprzeczania. OKŁAMYWANIE Większość zachowań, które mogą być symptomami kłamstwa może również oznaczać przesadę, obawę, zwątpienie i niepewność. Część tych samych zachowań może mieć u różnych ludzi inne podłoże. To co dla jednego człowieka jest nawykiem, w przypadku drugiego może być przejawem nieuczciwości. Żadna pojedyncza oznaka kłamstwa nie jest dowodem oszustwa, podobnie jak brak takich oznak nie może być uznany za świadectwo prawdy. Kłamstwo bywa czasami świetnie zamaskowane, ale ciało jest złym oszustem. Kłamanie męczy normalnego człowieka i można to wyczytać z jego reakcji. Istotną rolę odgrywa tu podświadomość. Podświadomość działa bowiem automatycznie i niezależnie od tego, co człowiek mówi. Sprawia, że nawet gdy kłamie, jego ciało wysyła sprzeczne sygnały. Umiejętność kontrolowania własnego języka ciała, a więc częściowego fałszowania go jest domeną polityków, aktorów, adwokatów, prezenterów i spikerów telewizyjnych. Robią to w związku z wykonywanym zawodem. Mistrzami udawania są ponadto ci, którzy w dzieciństwie byli bici. Uciekanie się do kłamstwa było wtedy dla nich jedyną formą uniknięcia kary. Ludzie oszukując mają tendencje do odwracania wzroku, czynienia częstych błędów językowych, mówienia wyższym tonem i przejawiania wzmożonych ruchów. Mówienie nieprawdy zwykle połączone jest z określonym wyrazem twarzy, która w porównaniu z innymi częściami ciała odgrywa w tym procesie największą rolę. symptomem potencjalnego kłamstwa może być asymetryczne ściąganie twarzy, w wyniku którego obie jej połowy wyglądają nieco inaczej. Np.: jedna z nich jest bardziej słodka lub smutna, usta są skrzywione, a fałdy na czole rozdzielone nierównomiernie. Oszukiwanie ponadto znajduje swój wyraz w gestach ręki dotykającej twarzy. Człowiek mówiąc, widząc i słysząc nieprawdę stara się zazwyczaj zakryć rękoma swoje usta, oczy lub uszy. Małe dziecko zakrywa rękoma usta, gdy kłamie, oczy- gdy widzi coś niepożądanego i uszy- gdy słyszy reprymendy rodziców. Człowiek dorosły zachowuje się podczas oszukiwania w sposób mniej oczywisty. Jego ruchy ręki dotykającej twarzy nie są aż tak klarowne, ale pojawiają się, gdy czuje się on niepewnie, ukrywa coś, wpada w przesadę lub po prostu kłamie. Ruchy ręki dotykającej twarzy występują w czterech podstawowych odmianach: · Zakrywanie ust · Dotykanie nosa · Pocieranie oka · Pociąganie kołnierzyka/pocieranie karku