Notes

I. TÜRK EDEBİYATINDA İLKLER

A. İSLAMİYET ÖNCESİ VE İSLAMİ DÖNEM (DİVAN VE HALK EDEBİYATI)

İlk alfabe: Göktürk (Orhun) alfabesi
Bilinen ilk Türk şairi: Arpınçur Tigin
İlk Türk yazarı: Yolluğ Tigin
Bilinen en eski ve ilk destanımız: “Alp Er Tunga Destanı”
Türkçenin ilk yazılı belgeleri: “Orhun Yazıtları” (Türk adının geçtiği ilk metindir bu yazıtlar. “Orhun Yazıtları”, söylev türünün ilk örneğidir.)
İslami dönem Türk edebiyatının ilk edebi eser örneği: “Kutadgu Bilig”dir. İlk Türkçe didaktik şiirler bu yapıttadır. Aruz ölçüsünün kullanıldığı ilk yapıttır. İlk mesnevi örneğidir. İlk siyasetname örneğidir.
İlk İslami Türk destanı: “Satuk Buğra Han Destanı”
Sagu türünün ilk örneği: “Alp Er Tunga Sagusu”
Türkçenin bilinen ilk sözlüğü: “Divanü Lü- gati’t-Türk”
Dede Korkut’tan ilk bahseden: “Camiü’t- Tevarih” adlı yapıtında ünlü tarihçi Reşidüddin’dir. Arap harfleriyle ilk neşreden Kilisli Muallim Rıfat Bilge’dir. Yeni harflerle ilk neşrini yapan Orhan Şaik Gökyay’dır.
Türkçe ilk manzum mevlit metnini yazan: Ahmedi
Divan sahibi ilk sanatçı: Yunus Emre
Divan edebiyatının ilk temsilcisi: Hoca Dehhani
Tasavvuf konusunda yazılan ilk eser: “Divan-ı Hikmet”
Edebiyatımızın ilk aşk mesnevisi: Şeyyat Hamza’nın “Yusuf u Züleyha”sı
Anadolu Türkçesiyle yazılan ilk eser: Ahmet Fakih’in yazdığı “Çarhname”si
İlk gezi eserlerimiz: Seydi Ali Reis’in “Miratü’l- Memalik”i / Babürşah’ın “Babürname”si
Antoloji türünün ilk örneği: Ömer b. Mezid’in 1437’de hazırladığı “Mecmuatü’t – Nezair”
Süslü nesrin ilk temsilcisi: Sinan Paşa
İlk şehrengiz: Mesihi
Hamse sahibi ilk sanatçı: Ali Şir Nevai
İlk edebi mektup: Fuzuli’nin “Şikâyetname”si
Anadolu sahasında hamse sahibi ilk sanatçı: Hamdullah Hamdi
İlk bibliyografya yazarımız: Kâtip Çelebi – “Keşfü’z- Zünun”
Şairlerle ilgili yazılan ilk tarafsız ve alfabetik tezkire: Latifi
İlk şairler tezkiresi: Ali Şir Nevai’nin “Mecalisü’n-Nefais”i
Anadolu sahasında ilk şuara tezkiresi: Sehi Bey’in “Heşt Behişt”i
İlk edebi anı: Babürşah’ın “Babürname”si
Divan edebiyatında çocuklar için yazılan ilk eser: Nabi’nin “Hayriye”si
İlk şarkı örnekleri: Naili
Matbaada basılan ilk yapıt: “Vankulu Lügati”
Türkçe ilk mevlit: Süleyman Çelebi’nin “Vesiletü’n-Necat” adlı yapıtı

B. TANZİMAT EDEBİYATI

İlk edebi ve felsefi çeviri: Münif Paşa’nın “Muhaverat-ı Hikemiye”si
İlk çeviri roman: Yusuf Kemal Paşa’nın Fransız yazar Fenelon’dan çevirdiği “Telemak” adlı roman
İlk resmi gazete: Takvim-i Vekayi (1831)
İlk yarı resmi gazete: Ceride-i Havadis (1840)
Batılı anlamda ilk günlük örneği: Direktör Ali Bey’in yazdığı “Seyahat Jurnali”
İlk Türk gazetecisi: Şinasi
Batılı anlamda ilk tiyatro yapıtı: Şinasi’nin “Şair Evlenmesi”
Noktalama işaretlerini düzyazıda ilk kez kullanan: Şinasi
İlk makale: Şinasi’nin Tercüman-ı Ahval gazetesindeki “Mukaddime” başlıklı yazısı
İlk özel gazete: Şinasi ve Agâh Efendi’nin çıkardığı Tercüman-ı Ahval
Batılı anlamda ilk fabl örneklerini yazan: Şinasi
İlk tezli roman örneği: Nabizade Nazım’ın “Zehra” adlı yapıtı
Sahnelenen ilk tiyatro yapıtı: Namık Kemal’in “Vatan yahut Silistre”si
İlk hikâye denemesi: Emin Nihat Bey’in “Müsameretname”si
İlk öykü örnekleri: Ahmet Mithat Efendi’nin “Letaif-Rivayet”i
Batılı anlamda ilk eleştiri yazısı ve yapıtı: Namık Kemal’in “Lisan-ı Osmanî Edebiyatı Hakkında Bazı Mülahazat-ı Şamildir” yazısı, ilk eleştiri yapıtı “Tahrib-i Harabat”
İlk edebi roman: Namık Kemal’in “İntibah” adlı romanı
İlk tarihi roman: Namık Kemal’in “Cezmi”si
İlk köy şiiri: Muallim Naci’nin yazdığı “Köylü Kızların Şarkısı”
İlk kafiyesiz şiir: Abdülhak Hamit Tarhan’ın yazdığı “Validem”
Yabancı ülkede geçen bir macerayı anlatan ilk tiyatro yapıtı: Abdülhak Hamit Tarhan’ın “Finten”i
Aruzla yazılan ilk manzum tiyatro yapıtı: Abdülhak Hamit Tarhan’ın “Eşber”i
Heceyle yazılan ilk manzum tiyatro yapıtı: Abdülhak Hamit Tarhan’ın “Nesteren”i
İlk pastoral şiir: Abdülhak Hamit Tarhan’ın “Sahra”sı
İlk edebiyat teorisi yapıtı: Recaizade Mahmut Ekrem’in “Talim-i Edebiyat”ı
İlk polisiye roman: Ahmet Mithat Efendi’nin “Esrar-ı Cinayet” adlı romanı
Türk romancılığında ilk alafranga tip: Ahmet Mithat Efendi’nin roman kahramanı olan Felatun Bey
Batılı anlamda ilk antoloji: Ziya Paşa’nın üç ciltlik “Harabat”ı
Türk tiyatrosunda Batı’dan eser uyarlamayı ilk kez yapan: Ahmet Vefik Paşa
Türkçe sözlük adını ilk kullanan, ilk yerli roman olan “Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat”ı yazan: Şemsettin Sami
İlk tarih ve coğrafya ansiklopedimiz: Şemsettin Sami’nin yazdığı “Kamusü’l Alam”
İlk köy romanı: Nabizade Nazım’ın “Karabibik”i
İlk realist roman: Recaizade Mahmut Ekrem’in “Araba Sevdası”
Çocuklara yönelik ilk dergi: 1869’da çıkan Mümeyyiz
Edebiyat tarihi adıyla yazılan ilk eser: Abdülhalim Memduh’un “Tarih-i Edebiyat-ı Osmaniye”si
İlk kadın romancı: Fatma Aliye Hanım
Tanzimat’tan sonraki edebiyatımızın ilk kadın şairi: Nigar Hanım
İlk mizah dergisi: Teodor Kasap’ın çıkardığı Diyojen
İlk mizahi sözlük: Direktör Ali Bey’in “Lehçetü’l-Hakayık”ı
İlk psikolojik roman denemesi: Nabizade Nazım’ın “Zehra”sı
İlk dergi: Münif Paşa’nın çıkardığı Mecmua-ı Fünun

C. SERVETİFUNUN EDEBİYATI VE FECRİATİ EDEBİYATI

İlk edebi beyannameyi yayımlayan: Fecriati Topluluğu
İlk mensur şiir: Halit Ziya’nın “Mensur Şiirler”i
İlk psikolojik roman: Mehmet Rauf’un “Eylül” romanı
Sone’yi ilk kez kullanan: Süleyman Nesip
Anjambmanı ilk kullanan şair: Tevfik Fikret
Çocuklar için yazılmış ilk şiir kitabı: Tevfik Fikret’in “Şermin” yapıtı
İlk önemli fıkra yazarı: Ahmet Rasim

D. MİLLİ EDEBİYAT VE CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI

İlk çocuk romanı: Mahmut Yesari’nin “Bağrı Yanık Ömer” yapıtı
Röportaj türünün ilk örneği: Ruşen Eşref Ünaydın’ın “Diyorlar ki” adlı yapıtı
Batılı anlamda ilk edebiyat tarihi: Fuat Köprülü
“Milli Edebiyat” ifadesi ilk kez kullanılan: Genç Kalemler
Türk sözcüğünü ilk kullanan şair: Mehmet Emin Yurdakul
Dış Türkleri konu alan ilk roman: Ahmet Hikmet Müftüoğlu’nun “Gönül Hanım” adlı romanı
Cumhuriyet dönemi köy romancılığının ilk örneği: Yakup Kadri’nin “Yaban” romanı
İlk Türk sosyologu: Ziya Gökalp
“Orhun Abideleri”nden ilk söz eden Türk: Necip Asım (İkdam gazetesi 200.sayı)
İlk otobiyografik roman: Peyami Safa’nın “Dokuzuncu Hariciye Koğuşu” (Dünya roman tarihinde kahramanın adı verilmeyen ilk romandır.)
İlk TDK roman ödülü: “Suçumuz İnsan Olmak” (1957) adlı yapıtıyla Oktay Akbal
İlk TDK şiir ödülü: “Delice Böcek” şiiriyle Fazıl Hüsnü Dağlarca
Batı nazım şekillerini ilk defa kullanan şairimiz: Edip Ayel (1894-1957)
İlk fütürist (gelecekçi) sanatçımız: Ercüment Behzat Lav
Köyden şehre göçü ilk kez işleyen: Orhan Kemal
Heceyle yazılmış, sanat değeri taşıyan ilk manzum piyes: Yusuf Ziya Ortaç’ın “Binnaz” adlı oyunu
İlk postmodern roman: Oğuz Atay’ın “Tutunamayanlar” adlı romanı
İlk monolog tarzıyla yazılmış ilk roman: Adalet Ağaoğlu’nun “Bir Düğün Gecesi” romanı
Hikâyede gerçek anlamda Anadolu’yu işleyen ilk yazar: Refik Halit Karay
Serbest ölçüyü kullanan ilk şair: Nazım Hikmet
Tiyatroda ilk kadın oyuncu: Afife Jale (Hüseyin Cahit’in yazdığı “Yamalar” adlı oyunda oynamıştır.)
İlk epik tiyatro: Haldun Taner’in “Keşanlı Ali Destanı” adlı yapıtı

II. DÜNYA EDEBİYATINDAKİ İLKLER

İlk roman örneği: Rebelais – “Gargaunta”
İlk modern roman: Cervantes – “Don Kişot”
İlk tarihi roman: W.Scott – “Waverley”
İlk psikolojik roman: Madam de La Fayette – “Princesse de Cleves”
İlk öykü örneği: G. Boccacio – “Decameron”
Olay öyküsünün öncüsü: Guy de Maupassant
Durum/Kesit öyküsünün öncüsü: A. Çehov
Deneme türünün kurucusu: Montaigne
Deneme türünün ikinci ismi: Bacon
İlk biyografi yazarı: Plutarkhos
Tarih türünün kurucusu: Heredot
İlk büyük destan şairi: Homeros
İlk trajedi sanatçısı: Aiskhylos
İlk büyük komedya sanatçısı: Aristophanes
İlk anı yazarı: Ksenophon – “Anabasis”
İlk özdeyiş yazarı: La Rochefaucault
En eski ve ünlü hatipler: Demosthenes, Çiçero, Bousset
İlk fabl örneği (Batı): Aisopos (Ezop) – “Fabllar”
İlk fabl örneği (Doğu): Beydaba – “Kelile ile Dimne”
İlk lirik şair: Sappho
Pastoral şiirin kurucusu: Theokritos
Didaktik şiirin kurucusu: Hesiodos
İlk mensur şiir: Baudelaire – “Küçük Mensur Şiirler”
Klasisizmin kuramcısı: Boileau – “Şiir Sanatı”
Romantizmin kuramcısı: Victor Hugo – “Cromvell” yapıtının ön sözü
Dramın kurallarını belirleyen: Victor Hugo
İlk realist roman: G. Flaubert – “Madam Bovary”
Natüralizmin kuramcısı: Emile Zola
Dünyada bilinen ilk destan: Sümerlerin “Gılgamış Destanı”

TÜRK EDEBİYATINDA SANATÇILARIN UNVANLARI

Istırap şairi: Fuzuli,
Sultanü’ş-şuara (şairler sultanı): Baki
Hiciv üstadı: Nefi
Hacı kalfa: Kâtip Çelebi
Zevk-eğlence şairi: Nedim
Lale devri şairi: Nedim
Vatan şairi: Namık Kemal
Hürriyet şairi: Namık Kemal
Şair-i Azam: Abdülhak Hamit Tarhan
Tezatlar şairi: Abdülhak Hamit Tarhan
Üstat: Recaizade Mahmut Ekrem
Mistik şair: Necip Fazıl Kısakürek
Milli şair/Türk şairi: Mehmet Emin Yurdakul
Sokağı getiren romancı: Hüseyin Rahmi Gürpınar
Server Bedii: Peyami Safa
Ağıtlar şairi: Recaizade Mahmut Ekrem
Bayrak şairi: Arif Nihat Asya
Evler şairi: Behçet Necatigil
Çimdik: Yusuf Ziya Ortaç
Kirpi: Refik Halit Karay
Yazı makinesi: Ahmet Mithat Efendi
Ölüm şairi: Cahit Sıtkı Tarancı
İstanbul öykücüsü: Sait Faik Abasıyanık
Halikarnas Balıkçısı: Cevat Şakir Kabaağaçlı
Deli Ozan, Çamdeviren: Faruk Nafiz Çamlıbel
İstanbul şairi: Yahya Kemal Beyatlı
Ümmetçi şair: Mehmet Akif Ersoy
Sokağı şiire getiren şair: Orhan Veli Kanık
Anadolu şairi: Ömer Bedrettin Uşaklı

KURTULUŞ SAVAŞINI İŞLEYEN YAZARLAR VE ROMANLAR

Ahmet Hamdi Tanpınar: Sahnenin Dışındakiler
Aka Gündüz: Dikmen Yıldızı
Attila İlhan: Kurtlar Sofrası, Sırtlan Payı
Halide Edip Adıvar: Ateşten Gömlek, Vurun Kahpeye
Hasan İzzettin Dinamo: Kutsal İsyan
İlhan Tarus: Vatan Tutkusu, Hükümet Meydanı, Var Olmak
İlhan Selçuk: Yüzbaşı Selahattin’in Romanı
Kemal Tahir: Yorgun Savaşçı, Esir Şehrin İnsanları, Esir Şehrin Mahpusu
Mehmet Rauf: Halas
Mithat Cemal Kuntay: Üç İstanbul
Peyami Safa: Sözde Kızlar, Biz İnsanlar
Samim Kocagöz: Kalpaklılar, Doludizgin
Talip Apaydın: Toz Duman İçinde, Vatan Dediler, Köylüler
Tarık Buğra: Küçük Ağa, Küçük Ağa Ankara’da
Yakup Kadri Karaosmanoğlu: Yaban, Ankara, Sodom ve Gomore

ANADOLU’YU ANLATAN YAZARLAR VE ROMANLARI

Güney Anadolu, Toroslar ve Çukurova Yöreleri

Orhan Kemal: Vukuat Var, Hanımın Çiftliği, Kanlı Topraklar, Bereketli Topraklar Üzerinde
Yaşar Kemal: Teneke, Ortadirek, İnce Memed, Yer Demir Gök Bakır, Ölmez Otu, Demirciler Çarşısı Cinayeti

Orta Anadolu

Fakir Baykurt: Yılanların Öcü, Irazca’nın Dirliği, Kaplumbağalar, Tırpan, Amerikan Sargısı
Kemal Tahir: Sağır Dere, Kör Duman, Rahmet Yolları Kesti, Yedi Çınar Yaylası, Köyün Kamburu, Büyük Mal
Talip Apaydın: Sarı Traktör, Yarbükü, Ortakçının Oğlu, Define, Yoz Duvar

Ege Bölgesi

Necati Cumalı: Tütün Zamanı, Yağmurlar ve Topraklar, Susuz Yaz
Samim Kocagöz: Yılan Hikâyesi, Bir Karış Toprak

Doğu Anadolu

Ferid Edgü: Kimse, O
Kemal Bilbaşar: Cemo, Memo
Ömer Polat: Mahmudo ile Hazel, Saragöl

Güneydoğu

Bekir Yıldız: Reşo Ağa, Kaçakçı Şahan

DOĞU-BATI ÇATIŞMASI, YANLIŞ BATILILAŞMA, TOPLUMSAL DEĞİŞMEYİ İŞLEYEN YAZARLAR VE YAPITLARI

Ahmet Hamdi Tanpınar: Huzur, Saatleri Ayarlama Enstitüsü
Ahmet Mithat Efendi: Felatun Bey’le Rakım Efendi
Halide Edip Adıvar: Sinekli Bakkal
Peyami Safa: Fatih-Harbiye, Sözde Kızlar
Recaizade Mahmut Ekrem: Araba Sevdası
Reşat Nuri Güntekin: Miskinler Tekkesi, Yaprak Dökümü
Yakup Kadri Karaosmanoğlu: Sodom ve Gomore, Kiralık Konak

KASABA YAŞAMINI ANLATAN YAZARLAR VE YAPITLARI

İlhan Tarus: Yeşilkaya Savcısı
Reşat Nuri Güntekin: Yeşil Gece, Kavak Yelleri
Sabahattin Ali: Kuyucaklı Yusuf
Samim Kocagöz: Bir Şehrin İki Kapısı

OSMANLININ KURULUŞUNU ELE ALAN YAZARLAR VE YAPITLARI

Kemal Tahir: Devlet Ana
Tarık Buğra: Osmancık

ÖNEMLİ HİCİV SANATÇILARI VE YAPITLARI

Şeyhi: Harname
Fuzuli: Şikâyetname
Nef’i: Siham-ı Kaza
Ziya Paşa: Zafername
Neyzen Tevfik: Azab-ı Mukaddes

EDEBİYATIMIZDA ÖNEMLİ ROMAN KAHRAMANLARI

Tanzimat Edebiyatı

Araba Sevdası: Bihruz Bey, Periveş, Keşfi Bey
Cezmi: Cezmi, Adil Giray, Perihan, Şehriyar
İntibah: Ali Bey, Mahpeyker, Dilaşup
Karabibik: Karabibik, Yosturoğlu, Koca İmam, Huri, Hüseyin, Eftalya
Sergüzeşt: Asaf Paşa, Celal, Dilber, Taravet, Cevher
Zehra: Zehra, Suphi, Sırrı Cemal

Servetifünun Edebiyatı

Aşk-ı Memnu: Adnan Bey, Bihter, Behlül, Nihal, Firdevs Hanım
Eylül: Necip, Suat, Süreyya
Kırık Hayatlar: Ömer, Behiç, Vadide, Neyyir, Leyla, Selma
Mai ve Siyah: Lamia, Ahmet Cemil, Hüseyin Nazmi
Mürebbiye: Dehri Efendi, Matmazel Anjel, Şem’i, Sadri
Şık: Şatırzade, Şöhret Bey, Madam Potiş
Şıpsevdi: Meftun Bey, Edibe Hanım, Kasım Efendi

Milli Edebiyat

Yaprak Dökümü: Ali Rıza Bey, Hayriye Hanım, Ferhunde, Leyla, Necla, Fikret
Ateşten Gömlek: Ayşe, Peyami, Binbaşı İhsan
Çalıkuşu: Feride, Kamuran, Doktor, Hayrullah Bey
Handan: Neriman, Hüsnü Paşa, Refik Cemal
Nur Baba: Nur Baba, Ziba Hanım, Nigar Hanım, Süheyla
Sodom ve Gomore: Leyla, Necdet, Sami Bey
Vurun Kahpeye: Aliye, Hacı Fettah, Tahsin Bey
Yaban: Ahmet Celal, Emine, Mehmet Ali, İsmail
Sinekli Bakkal: Rabia, Osman (Peregrini), Kız Tevfik, Emine, Vehbi Dede
Yeşil Gece: Şahin, Kazım

Cumhuriyet Edebiyatı

Aganta Burina Burinata: Mahmut, Halil Usta
Anayurt Oteli: Zebercet
Ayaşlı ve Kiracıları: Ayaşlı İbrahim, Hasan Bey, Buharalı Abdülkerim, Faika, Fuat, İffet Hanım, Şefik Bey
Bereketli Topraklar Üzerinde: Yusuf, Köse Hasan, Pehlivan Ali
Dokuzuncu Hariciye Koğuşu: Hasta Bir Çocuk, Nüzhet, Doktor Ragıp
Fatih-Harbiye: Neriman, Faiz Bey, Şinasi, Macit
Huzur: İhsan, Nuran, Suat, Mümtaz
İnce Memed: Memed, Hatce, Abdi Ağa
Kuyucaklı Yusuf: Yusuf, Muazzez, Selahat- tin Bey
Küçük Ağa: Mehmet Reşit Efendi (İstanbullu Hoca), Çolak Salih
Matmazel Noralya’nın Koltuğu: Ferit, Nilüfer, Fotika
Sözde Kızlar: Behiç, Mebrure, Nafi Bey
Tutunamayanlar: Selim Işık, Turgut Özben
Yılanların Öcü: Kara Bayram, Haceli, Irazca Ana

TÜRK EDEBİYATINDAKİ ÖNEMLİ DERGİLER

Ağaç (1936): Necip Fazıl tarafından çıkarılmıştır.
A dergisi (1956-1960): II. Yeni akımına destek olmak için çıkarılmıştır.
Akbaba (1922-1977): Yusuf Ziya ve Orhan Seyfi tarafından çıkarılan haftalık, siyasi mizah dergisidir.
Büyük Doğu (1943-1955): Necip Fazıl Kısakürek’in çıkardığı dergidir.
Çınaraltı (1941-1944): Orhan Seyfi ve Yusuf Ziya’nın çıkardıkları Türkçü ve fikir ve sanat dergisidir.
Dergâh (1921-1923): İlki Mustafa Nihat Özön tarafından çıkarılmıştır. 1990’da ise Ezel Erverdi tarafından yeniden çıkarılmaya başlanmıştır.
Diriliş (1966-1967): Sezai Karakoç tarafından çıkarılmıştır.
Genç Kalemler (1910-1912): Ömer Seyfettin ve Ali Cenap tarafından çıkarılmıştır.
Hisar (1950-1957/1964-1980): Munis Faik Ozansoy tarafından çıkarılmıştır.
Kadro (1932-1935): Yakup Kadri tarafından çıkarılmıştır.
Mavera (1976): C. Zarifoğlu, E. Beyazıt, R. Özdenören, M. Akif İnan bu derginin kurucuları arasındadır.
Papirüs (1966-1970): Cemal Süreya tarafından çıkarılmıştır.
Resimli Ay (1924-1930): Zekeriya Sertel’in çıkardığı “gerçekçi” halk dergisidir.
Türk Yurdu (1911-1931): Türk Yurdu Cemiyetinin yayın organıdır.
Türk Dili (1951-…): TDK tarafından çıkarılmıştır.
Ülkü (1933-1950): Halk evleri tarafından çıkarılmıştır.
Yeni Dergi (1964-1975): Mehmet Fuat (Fuat Bengü) tarafından çıkarılmıştır.