Notes

-------------SES OLAYLARI--------------

1. Ünlü Düşmesi:

• Türkçede iki heceli bazı sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlü düşer:

oğul-u > oğlu
karın-ı > karnı
fikir-i > fikri
gönül-ü > gönlü…
• Bazı birleşik sözcüklerin oluşumunda ünlü düşmesi görülebilir:

kahve+altı > kahvaltı
kayın+ana > kaynana…
• Dilimize yabancı dillerden gelen bazı sözcükler, yardımcı fiillerle birlikte kullanıldığında sözcüğün ikinci hecesindeki ünlü düşebilir:

seyir et- > seyret-
keşif et- > keşfet-
sabır et- > sabret- …
• Bazı sözcükler yapım eki aldığında ünlü düşmesi görülebilir:

oyun-a – > oyna-
ileri-le- > iler-le- ….
• “-idi,-imiş,-ise” ek fiilleri, sözcükle birleşirken kullanıma bağlı olarak “-i” sesi düşebilir:

güzel imiş > güzelmiş
yorgun ise > yorgunsa
garip idi > garipti…
• “ile” bağlacı veya edatı sözcükle birleştiğinde “i” ünlüsü düşer:

kedi ile>kediyle
çiçek ile>çiçekle …
2. Ünlü Daralması:

• Sonu düz-geniş ünlü ile biten sözcükler “-yor” ekini aldığında sözcüğün sonundaki “a” veya “e” sesi daralarak “ı, i, u, ü” seslerinden birine dönüşür:

başla-yor > başlıyor
gelme-yor>gelmiyor
oyna-yor>oynuyor…
. “de-” ve “ye-” fiilleri “-yor” ekinden başka ekler aldığında da daralmaya uğrar:

de-y-ecek > diyecek
ye-y-ecek > yiyecek
de-y-en > diyen
ye-y-en > yiyen …
Bu durum y yardımcı ünsüzün daraltıcı özelliğinden kaynaklanır.

3. Ünlü Türemesi:

• Ünsüzle biten bazı sözcükler “-cik” yapım ekini aldığında iki ünsüz arasında bir ünlü türer:

bir-cik > biricik
genç-cik > gencecik…
• Bazı sözcükler pekiştirilirken ünlü türemesi görülür:

sapasağlam
güpegündüz
düpedüz…
4. Ünsüz Yumuşaması

• Sonu “p, ç, t, k” sert ünsüzleri ile biten sözcükler, ünlü ile başlayan bir ek aldığında sözcüğün sonundaki bu sert ünsüzler yumuşayarak “b, c, d, g, ğ” ye dönüşür:

dolap-ı > dola-bı
burç-u > burcu
kilit-e > kilide
köpek-in > köpeğin …
• Dilimize yabancı dillerden gelen bazı sözcükler bu kurala uymaz:

millet-in
hukuk-a
hürriyet-e…
• Dilimizdeki tek heceli sözcüklerin çoğu bu kurala uymaz:

at-ın
ölç-er
saç-ı …
• Sert ünsüzle biten özel isimler, ünlü ile başlayan bir ek aldığında yumuşama yazıda gösterilmez:

Burak’ın
Zonguldak’a…
5. Ünsüz Uyumu (Ünsüz Benzeşmesi)

• Dilimizde sert ünsüzle (p, ç, t, k, f, s, ş, h) biten kelimeler sert ünsüzle başlayan ekler alır:

aş-çı
ağaç-tan
seç-kin…
. Yumuşak ünsüzle biten kelimeler ise yumuşak ünsüzle başlayan ekler alır:

sev-gi
ev-den
göz-cü…
6. Ünsüz Düşmesi

• “k” ünsüzüyle biten bazı sözcüklere “-cik/-cek” eklerinden biri geldiğinde sözcük sonundaki “k” ünsüzü düşer:

çabuk-cak > çabucak
sıcak-cık > sıcacık
ufak-cık > ufacık…
7. Ünsüz Türemesi (Ünsüz İkizleşmesi)

• Dilimize yabancı dillerden gelen bazı sözcükler, ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında ya da ünlüyle başlayan bir yardımcı fiille birleştiğinde sözcüğün sonundaki ünsüzden bir tane türer:

zan et- > zannet-
af eyle- > affeyle-
hak-ı > hakkı…
8. Yardımcı Ünsüzler (Kaynaştırma harfleri)

• Ünlü harfle biten bir kelimenin üzerine, ünlü harf ile başlayan bir ek geldiğinde araya “n, s, ş, y” harflerinden biri girer:

hava-y-ı
sevgi-n-in
iki-ş-er …
biri-s-i

--------------YAZIM KURALLARI----------------

1-Büyük Harfler
A) Cümle içinde başkasından aktarılan ve tırnak içine alınan cümleler büyük harfle başlar.
Örnek= Sabri Bey: “Sabah erkenden yola çıkalım.” dedi.

B) İki noktadan sonra gelen cümleler büyük harfle başlar. Ancak iki noktadan sonra cümle niteliğinde olmayan örnekler sıralandığında bu örnekler büyük harfle başlamaz.
Örnek = » Size tavsiyem şu: Her zaman düzenli çalışın.
Bu örnekte iki noktadan sonra gelen kısım, bir cümle olduğu için büyük harfle başlamıştır.
» Rafta ne yok ki: konserveler, şekerler, kutular…
Bu örnekte ise iki noktadan sonra gelen kısım, cümle niteliği taşımadığı için küçük harfle başlamıştır.

C) Akrabalık bildiren sözcükler lakap yerine kullanıldığında büyük harfle başlar.
Örnek = » Nene Hatun, Müslüm Baba, Susuz Dede…
» Bugün Susuz Dede‘yi ziyarete gittik.

D) Saygı bildiren sözlerden sonra gelen ve makam, mevki, unvan bildiren kelimeler büyük harfle başlar.
Örnek
» Sayın Bakan, Değerli Öğretmenim…

E) Tarihî olay, çağ ve dönem adları büyük harfle başlar.
Örnek
» İlk Çağ, Yükselme Devri, Millî Edebiyat Dönemi…

2-Sayıların yazımı
A) Sayılar metin içerisinde yazıyla yazılır.

Örnek(ler)
» Üç ay sonra İzmir’e gideceğim.
» Bu gelenek bin yıldır sürüyor.

B) Saat, para tutarı, ölçü, istatistik verilere ilişkin sayılarda rakam kullanılır.

Örnek
» Bugün okula saat 11.00’de gideceğiz.
» Manavdan 5 kg soğan aldık.

C) Birden fazla sözcükten oluşan sayılar ayrı yazılır.

Örnek
» üç yüz altmış beş, bin iki yüz elli…
» Bir yıl üç yüz altmış beş gündür.

3-Birleşik kelimelerin yazımı

A) Sözcüklerden her ikisi veya ikincisi, birleşme sırasında benzetme yoluyla anlam değişmesine uğradığında bu tür birleşik sözcükler bitişik yazılır.

Örnek(ler)
» altınbaş (kavun), çakırkanat (ördek), karagöz (balık), yalıçapkını (kuş), kedigözü (lamba), aslanağzı (çiçek), kargaburnu (alet), tavukgöğsü (tatlı), narçiçeği (renk), camgöbeği (renk), alinazik (yemek), kavuniçi(renk)…
» Üzerine narçiçeği bir gömlek giymişti.

B) İkinci kelimesi “-an / -en, -r / -ar / -er / -ır / -ir, -maz / -mez, -mış / -miş” sıfat-fiil eklerini alarak kalıplaşan birleşik sözcükler bitişik yazılır.

Örnek
» ağaçkakan, dalgakıran, gökdelen, hacıyatmaz, çokbilmiş, yurtsever, külyutmaz, hayırsever

4-Kısaltmaların yazımı

A) Özel isimlerin kısaltması büyük harfle başlar ve sonuna nokta konur.

Örnek
» Alb. (albay), Prof. (profesör), Cad. (cadde)

B) Birkaç sözcükten oluşan kurum, kuruluş adları, her sözcüğünün ilk harfi alınarak kısaltılır ve her harf büyük yazılır. Ayrıca bu kısaltmalar arasına nokta konmaz.

Örnek
» TRT, PTT, DSİ, TEK (doğru)
T.R.T., P.T.T., D.S.İ., T.E.K. (yanlış)

5-Bazı kelime ve eklerin yazımı
A) Bağlaç olan “da, de” ayrı yazılır. Kendisinden önceki sözcüğün son ünlüsüne bağlı olarak ünlü uyumlarına uyar. Cümleden çıkarıldığında cümlenin anlamında bozulma olmaz.

Örnek
» Durumu ona da bildirdi.
» Kardeşi de gelecekmiş.

> “Ya” sözüyle birlikte kullanılan da mutlaka ayrı yazılır.

Örnek
» O ya da sen, biriniz benimle gelin.

B) Bağlaç olan “ki” ayrı yazılır. Cümleden çıkarıldığında cümlede bozulma olmaz.

Örnek
» Böyle de olmaz ki!
» Erken çıkalım ki yemeğe yetişelim.

C) Soru eki olan “mi” ayrı yazılır ve kendisinden önceki sözcüğün son ünlüsüne bağlı olarak ünlü uyumlarına uyar.

Örnek
» Bana da pasta kaldı mı?
» Arkadaşlığımız bitti mi?

----------------NOKTALAMA İŞARETLERİ - - - - - - - - - - -
1-nokta
A) Arka arkaya sıralandıkları için virgülle veya çizgiyle ayrılan rakamlardan yalnızca sonuncu rakamdan sonra nokta konur.
Örnek
» Törene 5, 6, 7 ve 8. sınıflar katıldı.

2-virgül
A) Tırnak içinde olmayan aktarma cümlelerinden sonra konur.
Örnek
» Çadırları şu düzlüğe kuralım, dedi.

B) Konuşma çizgisinden önce konur.
Örnek
» Ahmet Usta çırağına, – Evladım 13-14 anahtarı ver, dedi.

3-iki nokta
A) Kendisinden sonra örnek verilecek cümlenin sonuna konur.
Örnek
» Bu zor soruyu sınıfta iki kişi bilmişti: Sibel ve Esma.

B) Kendisinden sonra açıklama yapılacak cümlenin sonuna konur.
Örnek
» Aklın ve bilimin üç büyük düşmanı vardır: Fenalık, cahillik ve tembellik.

4-noktalı virgül
A) Cümle içinde virgüllerle ayrılmış tür veya takımları birbirinden ayırmak için konur.
Örnek
» Erkek çocuklara Fatih, Osman, Murat; kız çocuklara ise Buse, Meryem, Havva adları verilir.

B) Ögeleri arasında virgül bulunan sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için konur.
Örnek
» At ölür, meydan kalır; yiğit ölür, şan kalır.

C) Cümleleri birbirine bağlayan “ama, fakat, lâkin, çünkü” gibi bağlaçlardan önce konabilir.
Örnek
» Konuşuyorum; çünkü gerçekleri siz de bilmelisiniz.

5-üç nokta
A) Tamamlanmamış cümlelerin sonuna konur.
Örnek(ler)
» Tepeyi aşınca karşımızda kıpkırmızı gelincik tarlaları…

B) Kaba sayıldığı için veya bir başka nedenle açıklanmak istenmeyen kelime ve bölümlerin yerine konur.
Örnek
» Bu sırrı sadece E… biliyor.
» Kılavuzu karga olanın burnu b…tan kurtulmaz.

6-kısa çizgi
A) Ara sözleri ve ara cümleleri ayırmak için kullanılır.
Örnek
» Vatanını –Türkiye’yi– çok özlemişti.

-----ANLAMA DAYALI ANLATIM BOZUKLUKLARI---

Gereksiz Sözcük Kullanılması
Anlamca Çelişen Sözcüklerin Kullanılması
Sözcüğün Yanlış Anlamda Kullanılması
Sözcüğün Yanlış Yerde Kullanılması
Deyimin Yanlış Anlamda Kullanılması
Anlam Belirsizliği
Mantık ve Sıralama Yanlışlığı

Örnekler
A) Bari hiç olmazsa sen yanımızda kal.
cümlesinde “bari” ve “hiç olmazsa” sözcükleri aynı anlama gelmektedir. Bu iki sözcük de aynı anlama geldiğine göre, cümlede ikisinin bulunmasına gerek yoktur. Demek ki biri gereksiz kullanılmıştır.

B) Yetkililer hâlâ bir açıklama yapmadı henüz.
cümlesinde “hâlâ” ve “henüz” sözcükleri eş anlamlıdır.

C) Kardeşim soruları hemen çözüverdi.
cümlesinde böyle bir kullanım söz konusudur. “Hemen” ile “çözüverdi” sözcükleri eş anlamlı değildir. Ancak “çözüverdi” eyleminde “tezlik, hemen yapma” anlamı vardır. Eylemde bu anlam olduğuna göre cümlede tekrar “hemen” sözcüğünün kullanılmasına gerek yoktur

D) Tam üç yıla yakın bir zaman insanlık dramı yaşandı burada.
cümlesinde çelişkili bir anlatım söz konusudur. Bu cümlede “tam” ve “üç yıla yakın bir zaman” sözleri çelişkili anlatıma yol açmıştır.

E) Yaş geliştikçe yalnız çevrenizdekilere değil, memleketinize de yardım aşkıyla yanıyorsunuz.”
cümlesinde “gelişmek” sözcüğü yanlış anlamda kullanılmıştır. Çünkü yaş gelişmez, ilerler.

F) Çok sınıfta duran öğrencilerin elbette canı sıkılır.
cümlesinde “çok” sözcüğünün yanlış yerde kullanılmasından kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır. Bu cümlede “çok” sözcüğü “sınıf” sözcüğünden önce kullanıldığı için sanki öğrenciler değişik sınıflarda bulunmuşlar da onun için sıkılmışlar anlamı çıkmıştır. Halbuki cümlede öğrencilerin bir sınıfta “uzun süre bulunması” anlatılmak istenmiş.

G) Onun bize yaptığı iyiliklere hep göz yumduk.
cümlesinde “göz yummak” deyimi yanlış anlamda kullanılmıştır. Bu, “kusurlarını hoş karşılamak, görmezlikten gelmek” anlamında bir deyimdir. Yukarıdaki cümlede ise “kusur” yok, bir kişinin iyilikleri var. Bu nedenle “göz yummak” deyimi yanlış kullanılmıştır

H) Kardeşini okulda göremedim.
cümlesinde de anlam belirsizliği vardır. Bu cümlede kimin kardeşinden söz edildiği belli değildir. Bunu engellemek için kişi zamiri cümleye getirilmelidir

I) Bırak patates doğramayı, yemek bile yapamaz o.
cümlesinde sıralama hatası vardır. Yemek yapmak, patates doğramaktan daha zor ve üst düzey bir eylemdir. Bu yüzden “patates doğramayı” sözüyle “yemek bile yapamaz” sözü yer değiştirmelidir

---------FIKRA-DENEME-MAKALE--------

Fıkra : Belli bir amacı, savunulan bir düşünceyi ele alan ve bunu en kısa yoldan anlatan, mizah ve hiciv unsurlarını da içinde barındıran sözlü ya da yazılı hikâyelerdir.
Bu özlü hikâyeler tek başına olabildiği gibi, sözün gelişine uygun her hangi bir yazı içinde de düşünceyi daha çekici hâlde ifade etmek amacıyla kullanılır.
Fıkraların Başlıca Özellikleri:
Hareketli, ilgi çekici olması, savunulan bir düşünceyi içine almasından başka bir devrin, bir insanın, belli bir zamanın ya da sınıfın özelliklerini, siyasî, sosyal vb. günlük her türlü olay ve sorunları canlandırmasıdır.
Fıkralar:
(1) Gazete fıkraları,
(2) Küçük hikâye niteliğindeki nükteli ve güldürü fıkraları, olmak üzere iki türlüdür.

Gazete fıkraları:
Genellikle, günlük gazetelerin belirli köşelerinde yayımlanan bu tür fıkralarda ortaya konan sorunlar kısa, yalın ve akıcı bir üslûpla anlatılır. Okuyucunun ilgisini sürekli olarak canlı tutabilmek için, fıkra yazarlarının konularında tekrarlara düşmemesi, kapsamlı bir kavrayış gücüne, derin bir kültür zenginliğine ve geçmişle günlük olayları kaynaştırabilme ustalığına sahip olması gerekir.

Fıkra yazarken şu özelliklere dikkat etmek gerekir:
(1) Konu; okuyucunun duygu, düşünce ve zekâsını okşayan günlük olaylardan (= aktüaliteden) seçilmelidir.
(2) Yazının plânı hazırlanmalıdır.
(3) Gerekiyorsa, başkalarına ait deyişler saptanmalıdır.
(4) Anlatımın açık, fakat ustalıklı olmasına dikkat edilmelidir.
(5) Yazı, gereksiz yere uzatılmamalı; elden geldiğince kısa tutulmalıdır.

Makale ile gazete fıkra yazıları arasındaki en önemli fark:
Makale; daha uzun yazılır, kesin bir yargı ve kanıtlamaya gider. Buna karşılık, fıkra; kısa, etkili ve dokunaklı bir sonuca varmak amacını güder.
Gazete ve dergilerin fıkra yazarları; günlük olayları, özel bir görüşle inceleyip eleştirerek ya ciddî ya da güldürücü bir dille, sohbet biçiminde okuyucularına düşüncelerini aktarırlar.

Gazete ve dergi fıkralarında plân:
Fıkrada da tıpkı makaledeki gibi,
(a) Giriş : Davayı ortaya koyma,
(b) Gelişme: Konuyu açma ve çeşitli örneklerle açıklama,
(c) Sonuç : Olumlu ya da olumsuz bir sonuca bağlama bölümleri yer alır. Fıkra; kısa ve öz yazıldığından yargılamaya, ispatlamaya ve ayrıntılara girilmez.

Küçük hikâye niteliğindeki nükteli ve güldürü fıkralar:
Nasrettin Hoca, İncili Çavuş, Bekri Mustafa ve Bektaşî fıkraları bu türdendir. Tanınmış kişileri ya da hayvanları ele alıp, bir hikâye tarzında, kısa ve öz olarak, ince zekâ oyunları taşıyan nükteli bir dille, sohbet biçiminde, bir sonuca bağlanarak yazılan yazılardır, diyebiliriz.
Fıkraların konularını, o çevrenin dikkatini çeken, iz bırakan sorunlar, olaylar, hareketler, sözler ve kişilik özellikleri oluşturur. Bu tür fıkralar, önce ağızdan ağza dolaşır; sonra bazı yazarlar tarafından çeşitli münasebetlerle yazıya geçirilir. Ayrıca bunlar, gerçeğe dayandığı için, araştırmalarda kaynak olarak da kullanılır.

--------

Bir yazarın özgürce seçtiği herhangi bir konu üzerinde kesin yargılara varmadan, kişisel görüş ve düşüncelerini serbestçe anlattığı yazılara deneme denir.

Okuyucuyu düşünmeye yöneltmek,
Hayatın gerçeklerini ortaya koymak,
Kültür alanındaki değişme ve gelişmeleri fark ettirmek,
Birey-toplum ilişkisini dile getirmek vb.

Konularına ve Yazılış Amaçlarına Göre Denemeler;
Klasik deneme,
Edebî deneme,
Felsefî deneme,
Eleştirel deneme olmak üzere gruplandırılır.

Özellikleri
Denemede konu özgürce seçilir.
İnsanı ve toplumu ilgilendiren her şey (yaşama, ölüm, aşk, sanat, felsefe, din, ahlâk, töre, bilim, siyaset vb.) denemenin konusu olabilir.
Deneme yazarı kendisiyle konuşur gibi yazar.
Dili doğru ve güzel kullanır.
Düşünce ufku geniş ve kendine özgü bilgi birikimine sahiptir.
Kendi duygularının dışında başkalarının düşüncelerine de saygı duyar.
Denemeci ele aldığı konuyu içtenlikle anlatır.
Denemeci, bayağı bir anlatıma inmeden terim ve felsefi kavramların ağırlığından uzak bir üslubu tercih eder.
Denemeci, denemenin sonunda kesin bir yargıya, bir sonuca varmak amacında değildir.
Deneme, herhangi bir konuda düşündürücü, öğretici, inandırıcı ve ufuk açıcıdır.
Deneme rahat okunan bir düşünce yazısıdır.
Denemecinin öne sürülen her düşünce ya da savı doğrulama, kanıtlama gibi bir kaygısı yoktur. Deneme, makale ve eleştiriden bu yönüyle ayrılır.
Deneme yazarı birçok kaynaktan beslenir: Felsefî, sosyolojik, tarihî tema ve olay*ların yanında bilimsel veriler ve ünlü kişilerin özdeyişleri olabilir. Yine de denemeci seçtiği konuyu farklı bir yaklaşımla işler.

---------

Bir konuda bilgi verirken veya bir gerçeği savunurken, türlü kanıtlardan faydalanan, bunları bilimsel biçimde inceleyen gazete ve dergi yazılarına makale denir.
Gazetenin ilk sayfasının ilk sütununda çıkan makaleye başmakale; yazarına da başyazar adı verilir.


Başmakalede, gazetenin tutumuna uygun fikirlerle günlük genel olaylar yer alır.

Özellikleri
Makalenin amacı, toplumu ilgilendiren bir düşünceyi geniş halk kitlelerine yaymaktır.
Makaleler, bilgi vermeye ve fikirleri açıklayıp kanıtlamaya çalışan yazılardır.
Temel ögesi düşüncedir.
Bir fikri açıklayıp kanıtlayarak zihinlere aşılamak için yazılır.

Makaleler her konuda yazılabilir (edebiyat ve sanat, sosyal, siyasal, askerlik, din ve ahlâk, tıp ve sağlık, spor, kültür, tarih vb.).
Makale türü, edebiyatımıza Tanzimat Döneminde gazete ile birlikte Batı'dan giren bir türdür. Düşünce yazıları içinde en ağırbaşlı ve en zor olan tür makaledir. Makalenin amacı bilgi vermektir ama bu bilgi ansiklopedik bilgilerden çok farklıdır. Ansiklopedik bilgide, tanıtma, açıklama, sıralama ve kendiliğinden kesinleşmiş olma özellikleri vardır. Oysa makalede kişilik sezinleten bir anlatım, bir yorum ve inandırma eğilimi, bir amaç vardır.
Bilim ve kültür alanında yazılan makaleler, sınırlı bir kültür kesimine ulaşmayı amaçladığından bu makalelerde daha bilimsel bir dil kullanılır.
Gazete ve dergilerdeki makalelerse, geniş halk kitlelerine ulaşmayı amaçladığından yazar, dilini daha açık, daha popüler ve daha anlaşılır bir düzeyde tutar, özel terimler kullanmaktan kaçınır.
Makale yazarı;
Kendi alanında geniş ve köklü bilgiye sahip olmalı,
Sorunlara tarafsız bir gözle bakmalı,
Dili iyi kullanmalı,
Genel kültürü geniş olmalıdır.

Deneme ile makale arasında ne fark vardır?

Denemelerde kişisel düşünce yer alır. Söylenenlerin kanıtlanmasına ihtiyaç duyulmaz. Denemelerde ele alınan konular, kesin sonuçlara bağlanmaz. Makalelerde ise bilgi vermek, bir fikri açıklamak ön plandadır. Düşünce yönü ağır basar; kanıtlamaya ve açıklamaya dayanır. Kesin bir sonuca ulaşmak hedeflenir.