Notes

Niye Iran-Amerika muqavilesi Iranda sevincle qarsilandi?
Elbette ki bunun bir nece sebebi var. Her seyden once, muqavile neticesinde Iranin uzun muddet saxlandigini iqtisadi blokadadan cixmasi, uzun muddet eziyyet cekmis Iran ehalisini rahatladaraq sevindirdi. Iran daxilinde, xususile prosgresiv ve solcular derk edirler ki, iranin yeniden beynelxalq siyasi arenada ozunu gosterme imkani tapacaq olmasi gelecek ucun musbet umidler yaradir. Bu qisa yazida detallara (iranin avropa banklarindaki pullarinin geri qaytarilmasi, iqtisai sanksiyalarin qaldirilmasi, Iranin bu muqavile ile ticaret elaqelerini genislendireceyi ve globallasma prosesinin aktiv istirakcisina cevrilereceyi ve s) varmaq istemirem. Meselenin dini terefini daha cox 1-2 cumle ile qabartmaq fikrim var.

Tarixi siyasi prosesleri daha yaxindan ve derinden anlamaq ucun tarixi prosesler, anoloji beynelxalq muqavielelr (xususile iki eks ideoloji qutbde yerlesen cebheler arasinda imzalanan) muqayiseler aparmaq gereklidir. Indiki halda menim ilk aglima gelen ve ugursuzluga ducar olmus 90-ci illerin Oslo prosesi kimi taninan ve 1994-cu ile ISrail -Felestin sulh muqavilesi ile basa catan tarixi anlasmadir. Bu tarixi raziligin mentigi neticesi ise Israilin Bas naziri Yitzhak Rabinin olkedeki sagci dindar fanatikler terefinden sui-qesd neticesinde qetle yetirilmesi oldu. Hemin illerde Yasser Arafata qarsi da narazi felestinliler ve erebler terefinden bir nece defe sui qesd cehdi olunmusdu. Bundan elave, Amerika prezidenti jimmy Karter 70-ci illerin sonlarinda yumsaq Iran siyasetine ve ISrail-Misir arasinda imzalanmis Kemp Devid sazisihine gore hele indiki dovrde de Amerika daxilindeki Neconservativler ve sagcilar terefinden Amerika tarixinin xarici siyasetdeki addimlarina gore 'en ugursuz ve bacariqsiz' prezidenti hesab olunur (dogrusu, onu evezlemekde en real namized kimi BArak Obama gorunur).

Bes sual oluna biler ki, niye hal hazirda Iranda dusmen ideologiya ile imzalanmis muqavileye etiraz hiss olunmur, amma eksine kucelerde sevinc dolu insanlari gormek mumkundur (en azindanKIV-ler vasitesile aldigimiz melumatlar bunu gosterir) ? Bes niye biz Amerika kucelerinde sevinc dolu insanlari gormuruk? Niye beseriyyetin gelceyi ucun hedsiz onem dasiyan nuve muqavilesine laqeydlik movcuddur Amerikada? Yeni bu muqavilenin siyasi besher ehmeiyyeti Ben ladenin oldurulmesinden dahami azdir? Elbette, Amerikada da bu muqavilenin tarixi onemini anlayan, Judeo-Christian dini goruslerinin tesirinden uzaq olan ve rasional ve qlobal dusune bilen kifayet qeder progressiv insan var. Amma yene de Irandaki bayram ehval ruhiyyesi Amerikada movcud deyil. Yuxarida qeyd olunan suallara qisa cavabim bele olacaq. Tarixin istenilen meqaminda bu tipli muqavileler Sherqin nisbeten progressiv (amerikali politologlar 'moderate' sozunu isletseler, men bu sozu qebul etmirem) sagci rejimleri ile Qerbin nisbeten progressiv solcu rejimleri arasinda imzalanib. Burada 'progres' sozunun mahiyyeti daha cox 'dini' anlamda basa dusulmelidr. Yeni, dinin her iki eks ideoloji dushergede qoydugu qadagalari yararaq, ikiterefli ve ya coxterefli siyasi anlashmaya varmaqdan gedir sohbet. Indiki Iran-Qerb (Amerika) nuve muqavilesi mehz bu baximdan analiz edilmelidir. Iranda bu muqavilenin imzalanmasina raziligi Iran xalqinin 1979-cu il ingilabi ile hakimiyyete getirdiyi dini rejim vermisdir. Ruhani liderin olkedeki nufuzunu nezere alsaq ve ruhani liderin ozunun ultra sagci olaraq bu muqavile ile barismasi ve imzalamasi dolayisi ve ya birbasa olkedeki ehali ve sagci quvveler terefinden raziliqla qarsilanir. Eger, 1994-cu ilde Yitzhak Rabinin arxasinda hec bir dini quvve durmurdusa, bu gun Iranda eksine dini quvve ozu 'islami deyerlere esasen exlaqsiz, medeni degradasiyaya ugramis' Sheytanla- Qerble 'besheri ve qlobal' muqavile imzalayir. Bu, bir daha 21-ci esrde olsa bele, insanlarin (kutlenin) dine bagligini, dini liderlerden qul kimi asili oldugunu cilpaq sekilde gosterir. Ne qeder paradoksal olsa bele, din (daha dogrusu qerar veren sexsin dini nufusu) indiki meqamda siyasi-tarixi baximdan besheriyyet ucun onemli addim atmis oldu.

Umumi netice olaraq onu bildirmek isteyirem ki, dini nufus siyasetciler terefinden alinan qerarlari genis kutlelere yedirtmek ucun istifade oluna bilecek en effektli metod ve yoldur. Biz artiq ele bir dovre daxil oluruq ki, ister qerb, isterse de sherq alemindeki kutlevi dini goruslerde (din ve siyaset dovlet seviyyesinde) yumsalmalar intensiv sekilde hiss olunur (elbette ki suni sekilde yaradilmis ISIS ve diger oyuncaq dini-ideoloji teskilatlarin tesirlerini nezere almasaq). Meselen, Pope Francis dinle elmin intensiv ve produktiv dialoga girmesinin vacibliyini qeyd ederek, iqlim deyisikliyi probleminin insan fealliyeti ile bagli olmasi barede guclu elmi consensusun movcudlugunu bildirmis ve dinin bu meselede elmin yaninda olmsainin onemini qeyd etmisdir, baxmayaraq ki dini ve elmi baxishlar realligi eks etdirmede daim toqqushma halindadirlar. Amma indiki veziyyetde din elmi faktlari qebul edir ve Yer kuresini qorumaq ucun konkret addimlar atmagin vacibliyini xususile elan etmis olur, cunki insanlar planeti cirklendirerek Allahi meyus edibler ve edirler. Bu ingilabi yanashma, elbette ki, xususile Amerikada sagci dindarlar terefinden birmenali qarsilanmadi, ve Pope-i marxist olmaqda, duzgun melumatlindirilmamaqda ittiham etmeye basladilar. Kilsenin, ve dini adamalarin dovletden, dovlet idareetmesinden uzaq olmasinin gerekdiyini xususi vurguladilar ve Pope Francis katolik teologiyasina duzgun xidmet etmemekde gunahlandiranlar da oldu.

Ve menim zennimce, burdan cixan esas netice odur ki, eger tarixboyu siysetciler ve ya idareciler daha progressiv tesir bagislayirdilarsa, hal hazirda eksine, onlar dinin geride qalmis, muasir baxishlar, elm (climate change), insanin ferdi huquqlari (abortion, gay marriage, birth control) ile uzlasmayan premise-lerini one cekerek, besheri inkisaf ucun engel toretmish olurlar. Yeni eger evveller insan texeyyulunun mehsulu olan din besheri inkisaf ucun engel toredirdise, hal-hazirda, xusuile qerb idaretme dairelerinde hansisa menfi, corrupt ideologiya ucun calisan, vurusan siyasetciler qulluq etdikleri dar cevrelerindeki insanlari razi salmaq ucun global ve shuurlu vetendash cemiyyetinin qurulmasina mane olurlar. Beli, muasir dini baxislar Irandaki gencleri, sagcilari, solculari elde olunmus nuve raziligini qeyd etmek ucun kuceye cixardir, dash kimi qatilashmis kohne dini baxislar ise Amerikada sakitliyin hokm surmesine, esassiz siyasi paxilligin peyda olmasina ve Irana qarsi olan haqsiz nifretin dircelmesine getirib cixardir. Uzun aradan sonra nehayet Sherq Qerbe qisa muddetli qalib gele bildiyini eminlikle deye bilerik.