Notes

TÜRKÇE 1. VİDEO SÖZCÜKTE ANLAM
SÖZCÜKTE ANLAM
1 TEMEL ANLAM : Sözcüğün akla gelen ilk anlamıdır.
Boğazındaki ağrı iyileşiyor. (vücudun parçası)
Yoldan cırcır böceklerinin sesi geliyor (yol )

2. YAN ANLAM : Sözcüğün temel ve yan anlam arasında şekil veya işlev bakımından benzerlik göstermesi ile olur.
Elbisenin boğazı çok dar (vücuttaki boğaza benzer)
Kpss sorularını bir de bu yoldan çözmeye çalışalım (yol , yöntem)

3. MECAZ ANLAM : Sözcüğün temel ve yan anlamından tamamen kopup farklı bir anlam almasıyla oluşur.
*Bunu bulmak için o sözcüğü cümleden çıkar, yerine farklı sözcükler koyabiliyorsak o zaman mecaz anlamda kullanılmıştır.
Kolesterolü olmasına rağmen boğazına çok düşkün (boğaz burda deyim içinde kullanılmıştır.)
Hayat denilen bu yol belki de sandığımız gibi değildir. (hayatı yola benzetti burda söz sanatı var, eğer bir şeyde söz sanatı varsa orda mecaz anlam vardır!!!!)
Hakkari 'ye vardı mı çok sıcak karşılanırsın (sıcak= samimi, yakın)

4.TERİM ANLAM : Sözcüklerin bilim, sanat , meslek gibi alanlarda özel olarak kullanılmasıdır.
perde (tiyatroda), dekor , üçgen , daire , çap
Not: Bu sözcükler kendi anlamları ve alanları dışında kullanıldığında terim anlamdan çıkar.
Olaylara bir de bu açıdan bak (terim değil)
Dükkanın yeni perdelere ihtiyacı var (terim değil)

ANLAM BAKIMINDAN SÖZCÜKLER
A. GENEL ANLAM
Söyleyişte tekil olmasına rağmen aynı türdeki bütün varlıkları anlatan sözcüklerdir. Kısacası aralarında ortak özellikler bulunan varlıkları, kavram ve nesneleri topluca anlatan sözcüklere denir.
Örnek : Şiir, insanları başka bir dünyaya götüren bir kapıdır (genel, şiir diyerek bütün şiirleri kast etti)
Anne, dünyada meleğin karşılığıdır. (anne kavramıyla bütün anneleri kast eder. )
Ahmet Arif'in bu şiiri bir gün dillere pelesenk olacak (özel anlam)


B. ÖZEL ANLAM
Varlık ve nesnelerin bir tanesini karşılayan, kapsadığı alan dar olan sözcüklerdir. Yani ortak nitelikleri olan varlıkların birini anlatan sözcüklere denir.
Çiçek genel anlamlıdır, gül, karanfil, kardelen özel anlamdır. Hastalık genel anlamdır, verem, kanser, koronavirüs özel anlamdır.
Örnek : İkişer gömlek alana üçüncüsü yüzde elli indirimli (gömlek özel anlam)



C. NİCEL ANLAM
Sayılabilen, ölçülebilen, tartılabilen ifadelerdir.
Örnek : Bu ırmağın dibi çok derin görünüyor. (derin burda nicel anlamdaa yani ölçebiliriz)
Klasisizm akımı derin izler bıraktı ( burda derin nitel anlamda çünkü ölçemeyiz)


D. NİTEL ANLAM
Varlıkların durumunu, rengini bildiren ve sayılamayan ölçülemeyen sözcüklerdir.
Örnek : Kötü süslenmiş tabildotu eliyle itti (kötü burda tabildotu tanımlar ve ölçülemez, nitel anlamdadır.)
Üstatla okul yıllarında yakın arkadaştık (yakın burda arkadaşı tanımlar, nitel anlamdadır.)


E. EŞ ANLAM
Yazılışları farklı anlamları aynı olan sözcüklerdir. Türkçede eş anlamlı sözcükler azdır, genellikle diğeri diğer dillerden dilimize geçmiştir. Eş anlamlı sözcük kullanmak anlatım bozukluğuna sebep olur (Aynı cümlede)
Örnek : O, müstakil ve bağımsız bir evin hayaliyle yaşıyordu (müstakil bağımsız demek burda anlatım bozukluğu oldu)
*Eş anlamlılık cümleye göre değişkendir.
a. Yeğenlerin menfi hareketlerinden dolayı fena bir gün geçirdik. (Bu cümlede fena sözcüğünün eş anlamlısı "kötü" olarak kullanılmıştır. )
b. Dışarda fena bir rüzgar var (Bu cümlede fena sözcüğünün eş anlamlısı "şiddetli " olarak kullanılmıştır.



F. YAKIN ANLAM
Eş anlamlı görünmelerine karşın anlam bakımından birbirine yakın ve çağrışım yapan sözcüklerdir.
Örnek : doğru-dürüst, yalan-yanlış, ev-bark


G. ZIT ANLAM
Anlam bakımından birbirinin zıttı kavramları çağrıştıran sözcüklerdir.
Örnek : ileri-geri, genç- yaşlı, uzak-yakın, zengin-fakir
Not : Olumsuzluk ekleri zıt anlam yapmaz. Yani bir sözcüğe olumsuzluk eki eklenirse onun zıttı değildir, olumsuzudur.
Örnek : gel-gelme, para- parasız (Bunlar birbirinin zıttı değil olumsuzudur.

Not : Kavram veya anlam bakımından zıtlık kelime zıtlığı değildir. Dikkat edilmelidir.
Örnek : İçimde yanardağlar varken şimdi yerinde yeller esiyor. (Yanardağ ve yel sözcükleri birbirinin zıttı değildir ama karşıladığı çağrışım bakımından biri sıcağı diğeri soğuğu temsil etmektedir. Bu iki sözcük kavram bakımından birbirinin zıttıdır.



H. EŞ SESLİLİK
Yazılışları aynı anlamları farklı olan sözcüklerdir.
Örnek : Çay, gül, yüz, iç, saz, dil, kaz, uç, el, yar

*Yazılışları farklı olan sözcüklerde eş seslilik aranmaz : hala- hâlâ, kar- kâr, alem- âlem




I. ORTAK KÖK (KÖKTEŞ )
Yazılışları d anlamları da aynı olup türü bakımından farklı olan sözcüklerdir.
Örnek: boya, sıva, savaş, arış, eski, göç, sancı, ekşi, güreş
Yüreğindeki sancı bitmek bilmiyor idi. - On üç yıldır yüreği sancıyor ( ortak kök)
Şu duvarı boya! - Gelirken boya al gel (kökteş =boya)




İ. SOMUT ANLAM
Beş duyu organımızın herhangi biri ile algılayabildiğimiz sözcüklere denir.
Örnek : rüzgar, masa, sandalye, su, taş, toprak , hava, defter, kağıt, kalem,



J. SOYUT ANLAM
Beş duyumuzun herhangi biri ile algılayamadığımız sözcüklere denir.
Örnek : sevgi ,mutluluk, aşk, üzüntü, neşe, keder, ruh, iyilik, kötülük, insanlık


SOMUTLAŞTIRMA (SOMUTLAMA)
Soyut kavramların anlatılması ve kazanması zordur. Soyut kavramları anlaşılır duruma getirmek için somut anlamlı sözcüklerden yararlanılır, buna somutlaştırma denir. Somutlaştırmalar genellikle kişileştirme ve benzetmelerle yapılır bazı durumlarda istiareyle de yapıldığı olur.
Örnek : Ben güzele güzel demem, güzel benim olmayınca (Güüzellik soyut bir kavramdır, güzel insan kastedilerek somutlaştırma yapılmıştır.

***Somutlaştırma için kişileştirme ve benzetme ara!!


SOYUTLAŞTIRMA (SOYUTLAMA)
Soyutlaştırma veya diğer bir adıyla soyutlama, deyim aktarmaları konusunun alt başlıklarından biridir. Normalde somut bir anlam ifade eden bir kelimenin, soyut bir kavram veya durumu ifade etmek için kullanılmasına "Soyutlaştırma" denilmektedir.
Örnek : Her şeyi içine atarsan böyle olur (atmak normalde fırlatmak anlamı varken burda dert etmek anlamında kullanılarak soyutlaştırma yapılmıştır.)
Aşık adam bir yolunu bulur sevdiğini üzmez. (burda yol = çare bulmak anlamında kullanılarak soyutlaştırılmıştır.)
Beyinlerimiz savaşsın isterdim, ama görüyorum ki siz silahsızsınız bayım! (somut organ olarak kullanılan beyin = fikir anlamında kullanılarak soyutlaştırılmıştır.)

***Soyutlaştırma bulmak için ilk önce deyimlere dikkat et!!




SÖZ ÖBEKLERİ
1. YANSIMA SÖZCÜKLER
Doğada bulunan canlı veya cansız varlıkların çıkardığı seslerden esinlenerek o sesleri taklit ederek ortaya çıkan kelimelere denir. Yalnız şuna dikkat! Sakın yapılmış fiiller ile sesleri birbirine karıştırma! Örneğin Aslan kükreyerek ilerliyordu cümlesinde kükreyerek yansıma sözcük değildir. Bir kelimenin yansıma olabilmesi için canlı veya cansız bir varlıkta o sesin kesin olarak çıkması gerekir! Örneğin: kürkeremek, parıldı, ışıltı, çığlık, ötüşmek bunlar yansıma sözcük değildir.

a. İnsana özgü yansıma sözcükler: hapşırmak, horlamak,
şıklatmak, fısıldamak, hıçkırmak vb.

b. Hayvanlardan oluşan yansıma sözcükler: vızıldamak,
miyavlamak, tıslamak, havlamak, melemek vb.

c. Doğadan oluşan yansıma sözcükler: hışırdamak, gıcırdamak,
çatlamak, patlamak, vınlamak, takırtı, patırtı, şırıl şırıl, şarıl
şarıl

*****Yansıma sözcüklerin hepsi İsim Kök kabul edilir : Hapşu, şık, pat, küt, çat vb. ****

**Yansıma sözcükler mecaz anlamda kullanılabilir ama yansıma anlamı ortadan kalkar ! Örnek : Öğrencilere fiilimsi konusunu çatır çatır anlattı (çatır burda artık yansıma değildir.)

* Yansıma sözcükler ikileme olarak kullanılabilir : Cır cır konuşup hepimizin kafasını ütüledi. , Şarıl şaarıl akan dereler içimizi ferahlattı.

**Yansıma sözcükler cümlede isim, sıfat, zarf ve fiil görevinde kullanılabilir. : Birdenbire onu hıckırık tuttu (isim) , Vızıldaşan arılar içten içe canımızı sıkıyordu (sıfat), Horlaya horlaya uyuyor, bir de inkar ediyordu. (zarf = horlaya horlaya) , Köydeki evin kapısı rüzgardan bütün gece gıcırdadı (fiil)




2.DOLAYLAMA
Tek bir sözcükle anlatılabilecek bir kavramın birden fazla sözcükle, genellikle isim tamlaması veya sıfat tamlaması olarak anlatılmasına denir.
Örneğin : file bekçisi (kaleci), meşin yuvarlak (top), bacasız sanayi(turizm), beyaz cam (televizyon), tahta at (tabut), ölüm meleği (Azrail), beyaz altın (pamuk), kara kıta (Afrika), altın boynuz (Haliç), kızıl gezegen (Mars), yedi tepeli şehir (İstanbul), peygamberler şehri (Urfa), kara kartal (Beşiktaş), sanat güneşi (Zeki Müren) vb


3. GÜZEL ADLANDIRMA
Olumsuz çağrışım yapan bazı şeylere güzel adlar vermektir. Amaç kötü çağrışımı ortadan kaldırmaktır.
Örneğin : Ölüm (Son yolculuk) , özürlü (engelli) , sakat( bedensel engelli) , cin (iyi saatte olsunlar, üç harfli) , verem (ince hastalık)

**Güzel adlandırma ile Dolaylama karıştırılabilir ancak burda dikkat etmemiz gerek Güzel adlandırmada amacın kötü çağrışımı ortadan kaldırmak olduğudur.



4. ANLAM GENİŞLEMESİ
Anlam olarak bir sözcüğü karşılayan sözcüklerin zamanla başka anlamlar için de kullanılır hâle gelmesidir.
Örneğin : araba = eskiden at arabası için kullanılırken şu anda motorlu taşıtların geneline verilen addır



5. ANLAM DARALMASI
Anlam olarak birden çok sözcüğü karşılayan sözcüklerin zamanla bazı anlamlarını kaybetmesine denir.
Örneğin : "oğul" sözcüğü eskiden hem kız hem erkek çocuklar için kullanılırken zamanla kız çocuğu anlamını yitirip sadece erkek çocuklar için kullanılmaktadır.


****!!!!!! İlk Üniteden son üniteye kadar sana bir soruda altı çizili sözcüğün türü diğerlerinden farklıdır derse : İlk etapta isim mi fiil mi diye bakılır.

*****!!! Bir sözcüğün yapısı diye sorulursa her zaman neye bakçaz : Basit mi türemiş mi bileşik mi *****!!!!!



6. İKİLEMELER
İkilemeler anlamına, türüne ve yapısına göre üçe ayrılır.

A. Anlamlarına göre ikilemeler :
İkilemenin cümle içinde kattığı anlamlara bakılır.

▪ Aynı sözcüğün tekrarıyla oluşan ikilemeler: ağır ağır, hızlı hızlı,
koşa koşa
▪ Eş anlamlı sözcüklerden oluşan ikilemeler: akıllı uslu, ses seda,
şan şöhret
▪ Yakın anlamlı ikilemeler: doğru dürüst, yalan yanlış, eş dost
▪ Zıt anlamlı ikilemeler: sabah akşam, aşağı yukarı, ileri geri
▪ Yansıma sözcüklerden oluşan ikilemeler: şırıl şırıl, vızır vızır, çat
çat
▪ Biri anlamlı biri anlamsız ikilemeler: çoluk çocuk, sıkı fıkı, ufak
tefek
▪ İkisi de anlamsız sözcüklerden oluşan ikileme: ıvır zıvır, abuk
sabuk, mırın kırın
▪ İlk sözcüğü “–e” alan ikilemeler: başa baş, dişe diş, kana kan
▪ İkinci sözcüğü “–e” alan ikilemeler: baş başa, burun buruna,
gönül gönül

*******!!! İkilemelerde ünlü düşmesi olmaz zz : Örnek : burun buruna (burun burna değil!)

▪ İki sözcüğün de “–e” aldığı ikilemeler: doya doya, güle güle, seve
seve
▪ İkinci sözcüğü “–m” alan ikilemeler: okul mokul, para mara,
ev mev


B. Türüne göre İkilemeler :
İkilemenin cümle içinde isim, sıfat, zarf yapmasına bakılır
▪ Yalan yanlış sözlerle hepimizin kafasını karıştırdı. (“yalan yanlış
söz’’ -> ikileme sıfat görevinde kullanıldı)
▪ Yalan yanlış konuşup hepimizin kafasını karıştırdı. (“yalan yanlış
konuşup’’ -> ikileme zarf görevinde kullanıldı.


***Bir soruda sözcüğün yapısı diğerlerinden farklıdır diye sorarsa : basit- türemiş - bileşik diye bakılır. ; Cümlenin yapısı farklıdır diye sorarsa : basit cümle , birleşik cümle, sıralı cümle ve bağlı cümle olmak üzere dörde ayrılır.



C. Yapısına Göre İkilemeler:
İkilemenin basit, türemiş veya bileşik olmasına bakılır.
▪ Basit yapılı ikilemeler: Yan yana geçen geceler unutulup gider mi?
▪ Türemiş yapılı ikilemeler: Her gün paragraf sorusu çözün diye
diye dilimde tüy bitti.
▪ Birleşik yapılı ikilemeler: Dırdır konuşup her şeyi darmaduman
etti.


****Sorularda ikilemeler sorulduğunda önce anlamına göre bakın. Eğer ikilemelerin görevi diğerlerinden farklıdır derse o zaman isim, sıfat, zarf olmasına bakın.
****İkilemelerin arasına genelde noktalama işareti girmez.


7. DEYİMLER
Bir olayı, bir durumu, bir kavramı daha etkileyici anlatmak için en az iki sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan, genellikle gerçek anlamından uzaklaşıp kendine özgü anlam kazanmasına deriz.

▪ Deyimler genellikle mecaz anlamlıdır. :Boşboğazlıkla konuşunca birçok konuda baltayı taşa vurdu.

▪ Bazı deyimler gerçek anlamlarıyla da kullanılabilir. : Sır saklamayı bilmeyen insanlara derdinizi anlatmayın

▪ Deyimler kalıplaşmış söz öbekleridir. Yer değiştirilemez, yerine başka sözcük kullanılamaz. : Yüzünden düşen bir parça. (Suratından düşen bin parça !!! olamaz ) Not : Bu şekilde yanlış kullanımı anlatım bozukluklarında göreceğiz. Deyimin yanlış kullanılmasından kaynaklanan anlatım bozuklukları vardır.

▪ Deyimler ile atasözleri arasındaki en büyük fark deyimlerde öğüt, nasihat, telkin, uyarı verme amacı yoktur : Kendi gelişiminizle ilgili hiçbir işe burun kıvırmayın.





8. ATASÖZLERİ
Uzun gözlem ve deneyimler sonucu oluşmuş; bilgi, öğüt, nasihat, uyarı, telkin veren söz öbekleridir.

▪ Atasözleri de deyimler gibi kalıplaşmış söz öbekleridir. Yer değişikliği yapılamaz, yerine başka sözcük kullanılama : Damlaya damlaya göl olur. (Göl damlaya damlaya olur. şeklinde kullanılamaz)

▪ Genellikle gerçek anlamlarıyla kullanılırlar. :Dost ile ye, iç; alışveriş etme



9. ÖZDEYİŞLER (VECİZELER)
Bir düşünceyi kısa ve özlü bir şekilde anlatan, bir veya birkaç cümleden oluşan söyleyeni belli sözlere denir.

Bilmediklerimi ayağımın altına koysalar başım göğe
ererdi. (İmam Gazali)

Kolaylaştırınız, zorlaştırmayınız; sevdiriniz, nefret ettirmeyiniz. (Hz. Muhammed (s.a.v))