Notes

http://www.doltabad.myewebsite.com/articles/gujarati-kahevat.html

વાઘ પર સવારી કરવી સહેલી છે પણ નીચે ઉતરવું અઘરું છે
દાંતે તરણું પકડવું
મોઢું જોઈને ચાંદલો કરાય
કજિયાનું મૂળ હાંસી ને રોગનું મૂળ ખાંસી
જીવો અને જીવવા દો
ધીરજના ફળ મીઠા હોય
ઊંટના અઢારે અંગ વાંકા જ હોય
મામા બનાવવા
જેનું ખાય તેનું ખોદે
હાથના કર્યા હૈયે વાગ્યા

પ્રસાદી ચખાડવી
જેણે મૂકી લાજ એનું નાનું સરખું રાજ
રામાયણ માંડવી
ધનોત-પનોત કાઢી નાખવું
ધોળિયા સાથે કાળિયો રહે, વાન ન આવે, સાન તો આવે
ઊંઘ અને આહાર વધાર્યાં વધે ને ઘટાડ્યાં ઘટે
કોપરાં જોખવાં
છોકરાંને છાશ ભેગા કરવા
ગાજ્યા મેઘ વરસે નહિ ને ભસ્યા કૂતરા કરડે નહિ
ઘોરખોદિયો
પાંચે ય આંગળી સરખી ન હોય

સૂળીનો ઘા સોયથી સર્યો
હૈયું બાળવું તેના કરતા હાથ બાળવા સારા
ધૂળ ઉપર લીંપણ ન કરાય
ધરમ કરતાં ધાડ પડી
આંગળા ચાટ્યે પેટ ન ભરાય
હરામના હાડકાં
ફાચર મારવી
કાખલી કૂટવી
થાય તેવા થઈએ ને ગામ વચ્ચે રહીએ
વરને કોણ વખાણે? વરની મા!

દાંત કાઢવા
પાંચમાં પૂછાય તેવો
છાગનપતિયાં કરવા
જમણમાં લાડુ અને સગપણમાં સાઢુ
સંઘર્યો સાપ પણ કામ આવે
ડાકણેય એક ઘર તો છોડે
ભેંશના શીંગડા ભેંશને ભારી
લખણ ન મૂકે લાખા
પાણી પહેલા પાળ બાંધી લેવી સારી
સોના કરતાં ઘડામણ મોંઘું

એનો કોઈ વાળ વાંકો ન કરી શકે
આપ મુવા પીછે ડૂબ ગઈ દુનિયા
હુતો ને હુતી બે જણ
આપણી તે લાપસી અને બીજાની તે કુસકી
ઘરે ધોળો હાથી બાંઘવો
છીંડે ચડ્યો તે ચોર
હળદરના ગાંઠીયે ગાંધી ન થવાય
પુરાણ માંડવું
નદીના મૂળ અને ઋષિના કુળ ન શોધાય
મનનો ઊભરો ઠાલવવો

કુંભાર કરતાં ગધેડા ડાહ્યાં
ચકલી નાની ને ફૈડકો મોટો
જેને રામ રાખે તેને કોણ ચાખે
આપ મુવા વિના સ્વર્ગે ન જવાય
રોતો રોતો જાય તે મુવાની ખબર લઈ આવે
કરો કંકુના
કડવો ઘૂંટડો ગળે ઊતારવો
બોલે તેના બોર વેંચાય
ઘરના છોકરા ઘંટી ચાટે ને પાડોશીને આટો
સોનાની થાળીમાં લોઢાનો મેખ

તમાશાને તેડું ન હોય
લંગોટીયો યાર
પરણ્યા નથી પણ પાટલે તો બેઠા છો ને?
ભલભલાને ભૂ પાઈ દેવું
ધોળામાં ધૂળ પડી
ઓછું પાત્ર ને અદકું ભણ્યો
ખાડો ખોદે તે પડે
શાંતિ પમાડે તે સંત
કોણે કહ્યું'તું કે બેટા બાવળિયા પર ચડજો ?
ફુલ નહિ તો ફુલની પાંખડી

છછૂંદરવેડા કરવા
પૈસો મારો પરમેશ્વર ને હું પૈસાનો દાસ
આલાનો ભાઈ માલો
ઘોડે ચડીને આવવું
ચાલતી ગાડીએ ચડી બેસવું
બગાસું ખાતા પતાસું મળ્યું
રીંગણાં જોખવા
લાકડાની તલવાર ચલાવવી
હાડકાં ખોખરાં કરવા/રંગી નાખવાં
કોઠે જઈ આવ્યો ને કથા કરવા બેઠો

દૂધ, સાકર, એલચી, વરીઆળી ને દ્રાક્ષ
સાચને આંચ ન આવે
નજરે ચડી જવું
પગ લપસી જવો
જો કંઠનો ખપ હોય તો પાંચેય વસ્તુ રાખ
હસવું અને લોટ ફાકવો બન્ને સાથે ન થાય
શેર માટીની ખોટ
બાપના પૈસે તાગડધીન્ના
નવી ગિલ્લી નવો દાવ
સાપ ગયા અને લીસોટા રહ્યા

છેલ્લું ઓસડ છાશ
એના પેટમાં પાપ છે
પહેતા પાણીમાં હાથ ધોઈ લેવા
ભૂતનું સ્થાનક પીપળો
અંધેરી નગરી ગંડુ રાજા
બે બદામનો માણસ
મોં માથાના મેળ વિનાની વાત
પગ કુંડાળામાં પડી જવો
બાવાના બેઉ બગડ્યા
કૂવામાં હોય તો અવેડામાં આવે

પાડા ઉપર પાણી
આંધળી ઘોડી ને પોચા ચણા મીઠા લાગ્યા ને ખાધા ઘણા
દરજીનો દીકરો જીવે ત્યાં સુધી સીવે
દાંત ખાટા કરી નાખવા
દાનત ખોરા ટોપરા જેવી
બત્રીસ કોઠે દીવા પ્રગટ્યા
એક ઘાએ કૂવો ન ખોદાય
ડાબા હાથનો ખેલ
ખીચડી હલાવી બગડે ને દીકરી મલાવી બગડે
જેવા સાથે તેવા

પોલ ખૂલી ગઈ
એક મરણિયો સોને ભારી પડે
ઊંટ મૂકે આંકડો અને બકરી મૂકે કાંકરો
ભોઈની પટલાઈ
સીદીભાઈને સીદકાં વહાલાં
કાગડા બધે ય કાળા હોય
કાખમાં છોકરું ને ગામમાં ઢંઢેરો
ધોલધપાટ કરવી
કામ પતે એટલે ગંગા નાહ્યા/જાન છૂટે
કાગનો વાઘ કરવો

છોકરાંનો ખેલ નથી
મન મોટું કરવું
એક નકટો સૌને નકટાં કરે
સાજા ખાય અન્ન ને માંદા ખાય ધન
ભૂંડાથી ભૂત ભાગે
સોળે સાન, વીસે વાન
ગાભા કાઢી નાખવા
ઠોઠ નિશાળિયાને વૈતરણા ઝાઝા
શેહ ખાઈ જવી
ગરજે ગધેડાને પણ બાપ કહેવો પડે

ઊતર્યો અમલદાર કોડીનો
મૂઈ ભેંશના ડોળા મોટા
પાપી પેટનો સવાલ છે
લોઢું લોઢાને કાપે
પોબારા ગણી જવા
વિનાશકાળે વિપરીત બુદ્ધિ
રાંધવા ગયા કંસાર અને થઈ ગયું થૂલું
વાઘને કોણ કહે કે તારુ મોં ગંધાય છે
બોકડો વધેરવો
કાળા અક્ષર ભેંશ બરાબર

ધણીની નજર એક, ચોરની નજર ચાર
ગોર પરણાવી દે, ઘર ન માંડી દે
કાકા મટીને ભત્રીજા ન થવાય
થાક્યાના ગાઉ છેટા હોય
ખાળે ડૂચા અને દરવાજા મોકળા
દુ:ખતી રગ દબાવવી
છાપરે ચડાવી દેવો
જાડો નર જોઈને સૂળીએ ચડાવવો
પત્તર ખાંડવી
ડાંફાં મારવા

જ્યાં ગોળ હોય ત્યાં માખી બમણતી આવે જ
ટાઢો ડામ દેવો
વાણિયા વિદ્યા કરવી
ડાચામાં બાળવું
સક્કરવાર વળવો
દયા ડાકણને ખાય
આગળ બુદ્ધિ વાણિયા, પાછળ બુદ્ધિ બ્રહ્મ
મરતાને સૌ મારે
પાણી ફેરવવું
ગાંડા સાથે ગામ જવું ને ભૂતની કરવી ભાઈબંધી

ભૂંડાને પણ સારો કહેવડાવે તેવો છે
મગજમાં રાઈ ભરાઈ જવી
પઈની પેદાશ નહિ ને ઘડીની ફુરસદ નહિ
ફીંફાં ખાંડવાં
હાથ ભીડમાં હોવો
ઘર ફૂટે ઘર જાય
મેથીપાક આપવો
હિંમતે મર્દા તો મદદે ખુદા
ઉતાવળે આંબા ન પાકે
ભડનો દીકરો

ડોશી મરે તેનો ભો નથી, જમ ઘર ભાળી જાય તેનો વાંધો છે
જે ફરે તે ચરે
શિયાળ તાણે સીમ ભણી અને કૂતરું તાણે ગામ ભણી
કમાઉ દીકરો સૌને વહાલો લાગે
ઊંટના ઊંટ ચાલ્યા જાય
પાણી પીને ઘર પૂછવું
આળસુનો પીર
આવ્યા'તા મળવા ને બેસાડ્યા દળવા
પિયરની પાલખી કરતાં સાસરિયાની સૂળી સારી
લક્ષ્મી ચાંદલો કરવા આવે ત્યારે મોં ધોવા ન જવાય

નવાણુંનો ધક્કો લાગવો
રાંડ્યા પછીનું ડહાપણ
લીલા લહેર કરવા
એલ-ફેલ બોલવું
કોઠી ધોયે કાદવ જ નીકળે
કોણીએ ગોળ ચોપડવો
મારવો તો મીર
તેજીને ટકોરો, ગધેડાને ડફણાં
કાજી મરી જાય ત્યારે કાળો કાગડો ય ખરખરો કરવા ન આવે
બગભગત-ઠગભગત

ઊંદર બિલાડીની રમત
રોટલાથી કામ કે ટપટપથી
ગઈ ગુજરી ભૂલી જ જવાની હોય
કૂતરાનો સંઘ કાશીએ ન પહોંચે
દાળમાં કાળું
ચોરને કહે ચોરી કરજે અને સિપાઈને કહે જાગતો રહેજે
ઊઠાં ભણાવવા
સ્ત્રી ચરિત્રને કોણ પામી શકે ?
દુકાળમાં અધિક માસ
સો દહાડા સાસુના તો એક દહાડો વહુનો

મનુષ્ય યત્ન, ઈશ્વર કૃપા
ટોણો મારવો
ગધેડા ઉપર અંબાડી ન શોભે
કાગડો દહીંથરું લઈ ગયો
જશને બદલે જોડા
દીવાલને પણ કાન હોય
ચોરનો ભાઈ ઘંટીચોર
વાણિયા વાણિયા ફેરવી તોળ
મોટું પેટ રાખવું
નવરો બેઠો નખ્ખોદ કાઢે

ભેંશ ભાગોળે, છાશ છાગોળે અને ઘેર ધમાધમ
પાડા મૂંડવાં
છકી જવું
ન આવડે ભીખ તો વૈદું શીખ
અત્તરનાં છાંટણા જ હોય, અત્તરના કુંડાં ન ભરાય
માથે પડેલા મફતલાલ
પાણીમાંથી પોરા કાઢવા
પારકે પાદર પહોળા થવું
ફરે તે ચરે ને બાંધ્યું ભૂખે મરે
કરો તેવું પામો, વાવો તેવું લણો

પેટમાં ફાળ પડવી
તેલ જુઓ તેલની ધાર જુઓ
કાંટો કાંટાને કાઢે
કાગડા ઊડવા
જેટલો બહાર છે તેથી વધુ ભોંયમાં છે
જીભમાં હાડકું ન હોય, તે આમ પણ વળે અને તેમ પણ વળે
વહેતા પાણી નિર્મળા
ટોટો પીસવો
કાન ભંભેરવા/કાનમાં ઝેર રેડવું
કાળી ટીલી ચોંટવી

દાધારિંગો
ગોળથી મરતો હોય તો ઝેર શું કામ પાવું?
કાન છે કે કોડિયું?
ઝાઝા રસોઈયા રસોઈ બગાડે
ભાંડો ફૂટી ગયો
પાશેરામાં પહેલી પૂણી છે
કામના કૂડા ને વાતોના રૂડા
મા કરતાં માસી વહાલી લાગે
અંધારામાં પણ ગોળ તો ગળ્યો જ લાગે
ઘો મરવાની થાય ત્યારે વાઘરીવાડે જાય

અજાણ્યો અને આંધળો બેઉ સરખા
સસ્તુ ભાડું ને સિદ્ધપુરની જાત્રા
પારકા કજિયા ઉછીના ન લેવાય
ભાંગ્યાનો ભેરુ
મા તે મા, બીજા બધા વગડાના વા
શેક્યો પાપડ ભાંગવાની તાકાત નથી
ફના- ફાતિયા થઈ જવા
લગને લગને કુંવારા લાલ
જેસલ હટે જવભર ને તોરલ હટે તલભર
દળી, દળીને ઢાંકણીમાં

ઓડનું ચોડ કરવું
ફઈને મૂછ ઉગે તો તેને કાકો કહેવાય
આંકડે મધ ભાળી જવું
મંકોડી પહેલવાન
તોબા પોકારવી
ન મળી નારી એટલે સહેજે બાવા બ્રહ્મચારી
સાન ઠેકાણે આવવી
બે બાજુની ઢોલકી વગાડવી
મસાણમાંથી મડા બેઠા કરવા
કાટલું કાઢવું

ઊડતા પંખીને પાડે તેવો હોંશિયાર
કૂતરાની પૂંછડી વાંકી તે વાંકી જ રહે
હાથ દેખાડવો
ઊગતા સૂરજને સૌ નમે
હીરો ઘોઘે જઈ આવ્યો અને ડેલે હાથ દઈ આવ્યો
ખોદ્યો ડુંગર ને કાઢ્યો ઉંદર
ટેભા ટૂટી જવા
કજિયાનું મોં કાળું
ચકલાં ચૂંથવાંનો ધંધો
કાગનું બેસવું ને ડાળનું પડવું

જે જાય દરબાર તેના વેચાય ઘરબાર
કપાળ જોઈને ચાંદલો કરાય
નસીબ અવળા હોય તો ભોંયમાંથી ભાલા વાગે
કૂતરું કાઢતા બિલાડું પેઠું
ચડાઉ ધનેડું
આમલી પીપળી બતાવવી
માથાનો મળી ગયો
બાપ શેર તો દીકરો સવા શેર
ચીભડાના ચોરને ફાંસીની સજા
પારકે પૈસે દિવાળી

જીભ કચરવી
બૈરાંની બુદ્ધિ પગની પાનીએ
આવી ભરાણાં
અંધારામાં તીર ચલાવવું
ચપટી મીઠાની તાણ
પવન પ્રમાણે સઢ ફેરવવો
અંગૂઠો બતાવવો
ફાવ્યો વખણાય
જીવ ઝાલ્યો રહેતો નથી
વિશ્વાસે વહાણ તરે

ધરમની ગાયના દાંત ન જોવાય
ગોટલાં છોતરાં નીકળી જવા
પઢાવેલો પોપટ
રાત થોડી ને વેશ ઝાઝા
રાઈના પડ રાતે ગયા
છાણના દેવને કપાસિયાની જ આંખ હોય
બાપના કૂવામાં ડુબી ન મરાય
પાઘડીનો વળ છેડે આવે
નાક લીટી તાણવી
ગેંગે-ફેંફે થઈ જવું

દી વળવો
ખેંચ તાણ મુઝે જોર આતા હૈ
સંસાર છે ચાલ્યા કરે
અચ્છોવાના કરવાં
ઘી-કેળાં થઈ જવા
પાઘડી ફેરવી નાખવી
આદુ ખાઈને પાછળ પડી જવું
માના પેટમાંય સખણો નહિ રહ્યો હોય
ઘડો-લાડવો કરી નાખવો
અધૂરો ઘડો છલકાય ઘણો

તોળી તોળીને બોલવું
સેવા કરે તેને મેવા મળે
મન ઊતરી જવું
ઝાઝી કીડી સાપને ખાઈ જાય
વઢકણી વહુ ને દીકરો જણ્યો
ધૂળ કાઢી નાખવી
જેનું નામ તેનો નાશ
અવળા હાથની અડબોથ
પાણી ચડાવવું
ચાદર જોઈને પગ પહોળા કરાય

છક્કડ ખાઈ જવું
રાજા, વાજા ને વાંદરા, ત્રણેય સરખા
ધાર્યું ધણીનું થાય
તુંબડીમાં કાંકરા
છાસિયું કરવું
પીઠ પાછળ ઘા
ભાગ્યશાળીને ભૂત રળે
લાલો લાભ વિના ન લોટે
જીવતા જગતિયું કરવું
પગભર થવું

તારા જેવા તાંબિયાના તેર મળે છે
જેવો સંગ તેવો રંગ
મોં બંધ કરવું
વરસના વચલા દહાડે
તેલ પાઈને એરંડિયું કાઢવું
રામ રાખે તેને કોણ ચાખે
મોં કાળું કરવું
ઊલમાંથી ચૂલમાં પડવા જેવો ઘાટ
બ્રાહ્મણી વંઠે તો તરકડે જાય
વાવડી ચસ્કી

કરવા ગયા કંસાર અને થઈ ગઈ થૂલી
કમળો હોય તેને પીળું દેખાય
પેટમાં પેસીને પગ પહોળા કરવા
હું પહોળી ને શેરી સાંકડી
નવો મુલ્લો બાંગ વધુ જોરથી પોકારે
પાપ છાપરે ચડીને પોકારે
આપ સમાન બળ નહિ
નસીબ બેઠેલાનું બેઠું રહે, દોડતાનું દોડતું રહે
નાણા વગરનો નાથીયો, નાણે નાથાલાલ
ટાઢા પહોરની તોપ ફોડવી

પાપડતોડ પહેલવાન
આજ રોકડા, કાલ ઉધાર
જોશીના પાટલે અને વૈદના ખાટલે
સાંઠે બુદ્ધિ નાઠી
જે બોલે તે બે ખાય
ડાફરિયાં દેવા
સુરતનું જમણ ને કાશીનું મરણ
આકાશ પાતાળ એક કરવા
હૈયે છે પણ હોઠે નથી
બળતાંમાં ઘી હોમવું

ટહેલ નાખવી
ઊંટે કર્યા ઢેકા તો માણસે કર્યા કાંઠા
કેસરિયા કરવા