Notes

Hakikat, insan için hızlıca geçip gittiğinde benzer olan lezzetli hayatın kararsızlığına denk gelecek bir nimet varsa, o da yeni nesile karşı bir ömür adayarak, hayırlı ve faydalı bir insan olma şerefini ki bu varlığın eksiksiz üstünlüğüdür, daima korumak ve kaybettiğimiz şeyin yerine başka bir şey bularak onunla avunmaktır.

Allah'ın yarattıklarında ise sözden daha kalıcı bir armağan yoktur. Çünkü ziyadesiyle sağlam bir bayındırlıkla en bilindik memleketleri yerin dibine geçirse de, yine halkın aklına yerleşmiş olan bir sağlam beyti, bizden öncekilerin isteklerinden sonra gelenleri korumaya geçerek dünya döndükçe eksiklikten şüphe etmez.

Olay, madem ki söz, birbirine fikir verme aracıdır ve madem ki birbirine fikir vermek de insani bir tutumdur, sözün faydası insanoğlunun yeniliklerine tutunup güzel söz ve güzel konuşmayla devamlılığını sağlar.


İşte söz düşünce ve fikir hizmetine güçten vekil olan bir latif cisimdir ki, binlerce geçse dahi tazeliğne, gençliğine zeval gelmez. Amma olgunluk şerefi itibarında bulunan anlam sağlamlığıyla beden uygunluğu hükmünde olan düzeni yerinde olmalıdır ki, herkes kalplerin sevgilisi ve o durum ile her zamanda övülmüş ve arzu edilen olabilsin.

Her ne kadar karakteri zarif olunca sureti ince olmasa da eksik kabul etmemek gerekir. Fakat edebi eserlerinde anlamın uygun ve yerinde olması, davranışın doğruluğu ihtiyacından kurtulmuş olamaz. Zira bir eser ki güzel sözlerden mahrum, içine aldığı gerçekler, becerikli birinin yazısını kendisininki gibi göstermekle yazdığı yazılara karşılık para alan halkın köle yerine pek kolay geçebileceği için koruması olmayan kıymetli taş hükmündedir.

Kısacası, insanda kalıcı olan olgunluktur. Güzellik geçicidir. Halbuki eseri ayakta tutan sözdür. Anlam yerinde durmaz. Mâdem ki asıl unsurun bozulup değişmesi ve doğanın güzel ifadelerden iğrenmesi imkansızdır, bir eserin sonsuzluğu ve anlamının doğruluğu açık ve düzgün sözlerle birleşmesine kefil olur.

Buna doğru bir kanıttır ki, asrımızda Terakkiyat-ı Maarif eseriyle ileri gelen filozofların hikmet ve felsefe fikirleri için, anlayış esiri tarifi doğrudur. Yara ve iyileşme için olgunluk niteliğindeki incelikleri bilen bunca itibar sahipleri taş atmayla korkmaktayken, geçmiş edebiyatçıların para karşılığı yazdığı eserleri açıklama için söz niteliğinin gerçeklerini bilen çok sayıda deha övgülerle şiir okumaktadır.

Hatta edebiyatçı ve filozoflardan birisi, faydalı ve güzel edebi eserleri karşılaştırdığı sırada, herkesçe bilinenleri, hayret edilen garip olayları ve yeni yeni keşiflerin bile bir eserin ölümsüz olacağına kefil olmayacağını söyledikten sonra der ki; ''Bunlar insandan hariç şeyler olup, açıklaması ise insandır.'' der.

Bu inceleme göz önüne alındığında, gelecek nesillere edibâne bir eser bırakanlar insanî nitelikleriyle edebi hayata ve insanlığa hizmetinin yerine getirmiş oluyor. Böylesi bir hayırlı gelecek sahibine göre, ne büyük bir şereftir ki gelecek nesiller içinde sonsuza kadar güzelliği yâd edip saklar. Bir surette ki değişen dünyada bir olgun edibi beşikten mezara kadar yok etse, yine de yazdıklarını yok edemez.

Sözü sürekli kılmaktan başka istenilen hizmeti dahi bir dereceye kadar etkili bir söylevin kahırlı bir kılıca galip geldiği birçok tecrübeyle sahip olmuştur. Hatta Zemahşeri, Mukaddime-i Tefsir'inde sözün şanını teyit için demiştir ki ''Baş gösteren İslam'da şeriat kılıcına karşı duran bağnaz Arapların söz hükmüne karşı koyamamıştır.

Olay genel yokluğun hükümete ortak olduğu yerlerde gözlem gücü olan etkili biri, milletinin askerî güç ihtiyacından kurtulmuş sözü geçen bir hâkim niteliğindedir.

Her ne kadar edebiyatın memurların hakkı olmadığı söylenmişse de kaleme alınmış eserlerin bir kısmının geçerli muamelelere araç olmasından dolayı devletçe varlığı ve düzeni gereklidir.

Sözün vicdanlı hallerini değiştirmekte olan âşık tesirine yapılmış bir büyük faydası dahi milletin terbiye güzelliğine hizmetidir ki görünen vaziyette geveze edebiyatın aynı kökten gelme kaynağı edeb ise edebin anlamca yayılma kaynağı edebiyattır denilebilir. Zira iki anlamıyla terbiyeli bir surette, bir edebiyatçıya yakışır bir şekilde yazılmış bir eser Hz. Muhammed'in ahlâkı ve sünnetine uyanların ahlâkı için öyle hatırı sayılır bir kanundur ki, herkes tercihen sözünü dinlemeye istekli ve o sebeple yalnız varlığı kanunları korumaya kefil olur.

Bundan başka diğer fikirlere hizmet maksadıyla edebiyat ilminin yoksulluğu dahi önceki öğreticilerle addolunur. Hatta bu inceleme ile bazı ilim sahipleri fikrin olgunluğunu dilin olgunluğundan bilmişlerdir. Gerçek buna bir kanıt değil midir ki yaradılışları doğaya iftihar veren bir şaşkınlık olan rütbece büyük âlimlerin her cümlesi, güzel edebiyat ile süslü dil kullanan milletlerden ortaya çıkmıştır.

Bu kadar dakika ilmi ve bunca olayın toplanıp uygulanmasındaki kolaylık, sözün açık ve basit, güzel tertibi gibi önceki nesil edebiyatına itibar sayesinde olduğu için edebiyat, eğitimin asıl ihtiyaç olduğundandır.

Bir de aynı görüşte olan her milletin gözle görülen bir zî-hayatıdır ki, dili edebiyattır. O sebeple edebiyatsız millet dilsiz insan gibidir.

Hakikatte, medeniyet tarihini bilgelik nazarında inceleyenler edebiyatın milleti koruyucu gücüne her düzgün milleti söz söyleme delîli olarak bulmuşlardır. Şimdiki halde devlet ve marifetlerinin adı sanı kalmamış olan Arap halkı bizim için ibrettir ki bazı bölümleri kelimelerin bütünlük bağı olan İslam diyaneti dahi kaybetmişken, dilleri kuvvetiyle hâlâ kavme bağlılıklarını muhafaza etmektedirler.

İşte bu edebiyat kadar faydaya sahip olmak münasebetiyle her milletçe gayet kıymetli bir yüksek ilim itibar olunur. Bizde ise rağbeti o kadar aşırıya kaçmıştır ki bayağı güzelce bir kitâbet, kerâmet derecesinde tutulur. Bununla beraber teessüte lâyıktır ki, edebiyatımız yukarıda belirtilen üstünlik sebeplerinin hepsinden mahrum gibidir.

Kitap suretinde hakkıyla eser veren ediplerimiz vardır ki süslü anlatımdan ayrıldığı halde hakkıyla övgüye lâyık olabilsin. Sabah-ı mârifet ki eşyanın niteliğini göstermek şanındandır, nurlarını her yana yaydıkça hayaller gibi gerçek ve tabiatın haricinde olan böyle birtakım eserin yok olmaktan kurtulması nasıl ümit olunur?

Edebî dili anlamaya halk muktedir değildir ki, usul-i idaremiz hitabete müsade olsa bile etkisinden faydalanmak mümkün değildir. Hatta edebiyatımız söylev denilecek bir esere sahip olmadıkça, söyleşide açıklığın kıymeti bile olmaz.

Nesir, telif edilmiş eserlerimizde yoksulluk ve sözden doğal bir kitap yoktur ki ahlâkı düzeltmeye hizmet edebilsin.

Sağlam ve büyük oluşu, ikiyüzlülüğü abartıp kalender meşrebinden ibaret olan manzumelerimizde ise ahlak bozukluğu o kadar fazlalaşır ki 'Divan-ı Devin Sîgatü'l Cem'i aznnedenlerin sözüne şairane bir yön aranırsa bizim divanları göstermek gerekir.

Edebiyatımızda anlam sanat uğruna feda edildiğinden hayal edilen bollok o derece aşırıya varmıştır ki, bazı kere canlanan uzaklık mutlaka dahiline bile kanaat olunmaz. Asıl vazifesi gerçeği ayırt etme olan efkara ise böyle bir eserin mazeretten başka ne tesiri olabilir?

Türkçede, değil bilim, hâlâ edebiyat bile layıkıyla kitaplaşmadığı için Arap ve Acem onlara ek olarak usta yazarların dillerini öğrenmek yolunda, öğrenme zamanının birçoğunu yok etmedikçe yazıda istekleri dürüstçe istemek uygun değildir. Halbuki o kadar yardım eğitime harcansa, zeki bir insan âlim olabilir. Olay yüzyıllardır milletlerin beliğ olanları, sözlük ve edebiyat dillerinin geçmişten geleceğe bir fert olma mecburiyetinden ibaret değildir. Fakat onlarda bu mecburiyet, fennin eksiklerini arzu edenlere mahsustur. bizde ise bir adam Arap ve Fars dillerine altı yedi sene vermeden mânâ ve imlâsı yerinde bir mektup yazılamaz.

İşte edebiayatımızın genel etkileri bu büyük mazeretlerdir.

Edebiyatın millet bağına ait olan hizmetindense, o kadar mahrumuz ki Arap dilinin olduğu yerlerde Yunanca gibi zamanının