Notes

KÖK!
Bir sözcüğün ekler atıldıktan sonra geriye kalan, anlamlı en küçük birimidir.
• Ad Kökü: Sonuna -mak / -mek mastar eki getirilemeyen köklerdir, deniz – göl – toprak – ben – güzel – iyi…
• Fiil Kökü: -mak / -mek mastar eki alabilen kökledir, gez-, oku-, otur-
• Ortak Kök: Hem ad ham de fiil kökü olarak kullanılabilen köklerdir. Bu kullanımlar arasında anlam farkı yoktur. Aynı durumu ifade ederler.
eski, güven, tat, boya, sıva, ekşi
• Sesteş Kök: Yazılış ve okunuşları aynı, anlamları farklı olan köklerdir, gül (gül- fiili ve çiçek adı)
dil (dil – (kesmek) fiili ve organ adı)

GÖVDE:
Bir sözcüğün en az bir yapım eki almış biçimidir. Örnekler: yazlık, gözlük, gezgin…

EK:
Sözcük kök ya da gövdelerine gelerek yeni sözcükler üreten veya sözcükler arasında anlam ilişkisi kuran seslerdir.
Eklerin başlıca iki işlevi vardır:

1. Yapım Ekleri: Eklendiği sözcüğün anlamını ya da türünü değiştiren eklerdir. Yapım ekleri işlevlerine göre dört başlık altında incelenir:

a. Ad soylu sözcüklerden ad soylu sözcük türetenler:

-li: ev-li, İzmir-li, şans-lı …
-siz: su-suz, uyku-suz, bulut-suz …
-ce: iri-ce, dost-ça, güzel-ce …
-sel: tarih-sel, bilim-sel, yazın-sal …
-lık: boş-luk, korku-luk, saz-lık …
-cı: gazete – ci, sanat – çı, fırsat – çı …
-daş: vatan-daş, yurt – taş …
-cıl: insan – cıl, akıl – cıl …

b. Ad soylu sözcüklerden eylem türetenler:

-e: yaş-a (mak), tür-e (mek), boş-a (mak) …
-el: dar-al (mak), ince-l (mek)…
-le: baş-la(mak), toz-la(mak), gür-le(mek)…
-er: mor-ar(mak), ak-ar(mak) (ağ-ar-mak)…
-len, -leş: yaş-lan(mak), bir-leş(mek) …
-imse, -se: ben-imse(mek), su-sa(mak) …
-da: vızıl – da (mak), fısıl – da(mak), çıtır – da(mak)…

c) Eylemlerden eylem türetenler:

-ele: eş-ele(mek), ov-ala(mak)
-dır: al-dır(mak), bak-tır(mak), sevin-dir(mek)…
-i: kaz-ı(mak), sür-ü(mek) …
-imse: gül-ümse(mek), an-ımsa(mak) …
-il: tak-ıl(mak), gez-il(mek) …
-(i)n: ger-in(mek), bile-n(mek) …
-(i)ş: gör-üş(mek), yaz-ış(mak) …
-t: ağla-t(mak), mele-t(mek) …
-ir: art-ır(mak), bit-ir(mek) …

d) Eylemlerden ad soylu sözcük türetenler:

-it: yak-ıt, geç-it, yaz-ıt…
-im: yaz-ım, çiz-im, geç-im …
-ın: yay-ın, yığ-ın, bas-ın …
-i: say-ı, yap-ı, tak-ı …
-gin: yay-gın, dur-gun, şaş-kın …
-gan: savur-gan, çalış-kan …
-gi: ser-gi, gör-gü, ver-gi …
-mek: yaz-mak, sev-mek,

2. Çekim Ekleri: Eklendikleri sözcüklerin türünü, değiştirmeyen; onların cümledeki görevlerini belirleyen eklerdir.

a) Çoğul ekleri:

Günler geçiyor. Odalar boştu.

b) Tamlama ekleri:

Ocağın isi silinecek gibi değildi.

c) İyelik ekleri:

defterim, defterin, defteri, defterimiz, defteriniz, defterleri

d) İlgi adılı -ki eki:

Kardeşiminki hâlâ yeni, benim formam eskidi.

e) Ad durum ekleri:

dolab), dolaba, dolapta, dolaptan …

f) Ad soylu sözcükleri yüklem yaparken onlara gelen ekeylem ve kişi ekleri:

boştu-k, boşmuş-sun. boş-sa, boş-uz…

g) Eylemlerin zaman, kip, bileşik zaman, kişi olumsuzluk ekleri:

yaz-mış-tı-nız, yazsa-y-mış-sımz …

ı) Soru eki mi:

Gezecek misin?

Yapılarına Göre Sözcükler Üçe Ayrılır:

1. Basit Sözcükler: Yapım eki almamış, başka sözcüklerle bileşmemiş sözcüklerdir; çekim eki alabilirler.

Örnekler: yaprak, dallar, kollarımın, biliyordum, okumuşsunuz …

2. Türemiş Sözcükler: Yapım ekleriyle ad soylu sözcüklerden ya da eylemlerden türemişlerdir.

UYARI
1. Türemiş sözcükler yapım ekleri konusunda, yukarıda örneklendi.
2. Bir sözcük birden çok yapım eki ve birden çok çekim eki alabilir. Hem yapım hem çekim eki almış sözcüklere önce yapım, sonra çekim eki gelir.
3 Dilimizde az sayıda da olsa türemiş tek heceli sözcük vardır.
ye – m, ko – y, de – n

3. Bileşik Sözcükler: En az iki sözcüğün bileşip kaynaşmasıyla oluşan sözcüklerdir:

Örnekler: Karnıyarık, kaynana, yurtsever, anayasa, sivrisinek, semizotu, varol … Bileşik sözcükleri oluşumuna ve yapılışına göre incelemek gerekir.

A) Oluşumuna Göre Bileşik Sözcükler:

a) Anlam kayması yoluyla oluşanlar:

• hanımeli, imambayıldı … (İki sözcük de temel anlamını yitirmiştir.)
• tozpembe, ketenhelva … (Birinci sözcükler temel anlamını yitirmiştir.)
• yerkabuğu, rüzgârgülü …(İkinci sözcükler temel anlamını yitirmiştir.)

b) Ses kayması (aşınmasıyla) yoluyla oluşanlar:

• kahvaltı (kahve altı), niçin (ne için), nasıl (ne asıl)

c) Sözcük türü kayması yoluyla yapılanlar:

• gecekondu, vurdumduymaz, bilirkişi …

d) Bileşik sözcüğü oluşturan sözcüklerin ikisinin de anlamını korumasıyla:

• ayakkabı, uçaksavar…

B) Yapılışlarına Göre Bileşik Sözcükler:

a) İki yalın ad bileşir: Taşköprü, Fenerbahçe…
b) Belirtisiz ad tamlaması bileşir: denizaltı, buzdolabı, hanımeli…
c) Sıfat tamlaması bileşir: birtakım, Yeşilırmak, sivrisinek…
d) İki sıfat bileşir: biraz, birçok …
e) Bir adla bir çekimli eylem bileşir mirasyedi, külbastı, gecekondu…
f) Bir çekimli eylemle ad bileşir: bilirkişi, akarsu …
g) İki çekimli eylem bileşir: gelgit, uyurgezer..
h) Yansıma sözcükle eylem bileşir: çıtkırıldım, zıpçıktı …