Notes

GİRİŞ:
Bu çalışmanın ana amacı mimarlık terminolojilerinin nasıl ve hangi koşullar altında ortaya çıktığını incelemektir. Mimarlık terminolojisi kendisini var eden koşulların izlerini bünyesinde sürekli olarak taşır. Tarihe ve çeşitli dillere bakıldığında ilk karşılaşılan şey ancak bazı dillerin bir mimarlık terminolojisi yaratabildiği ve bazılarılarının yaratamadığı gerçeği olmaktadır. Bir dilde mimarlıkla ilgili sözcüklerin varlığı o dilin bir mimarlık terminolojisi kurabildiği anlamına gelmez. Olsa olsa, o dilin de her diöl gişbi bir terminolojik embriyoyu içinde barındırdığı yargısına ulaşılabilir.

TERMİNOLOJİK EMBRİYODAN TERMİNOLOJİYE:
Çoğu dilde 20. yüzyıla gelinene dek bu embriyo terminolojiye dönüşememiştir. Sorumuz "Mimarlık terminolojisinin oluşması için hangi ön koşullar gereklidir?" olmalıdır. Öncelikle meslek jargonu ile terminoloji arasındaki farklılığa dikkat çekilmelidir. Çünkü, yapımla uğraşanlar arasında geçerli bir jargonun varlığının bir terminolojinin var olduğunu kanıtlayabileceği sanılabilir ama terminoloji bundan ibaret olamaz. Terminoloji bir meslek dilinin malzemesidir sadece yapım işleri ile sınırlanamaz.
ANTİKİTEDE TERMİNOLOJİ:
Mimarlık söylemi ve dolasıyla da ilk literatürü Antik Yunan dünyasında belirmiştir. Yunan mimarlık söyleminin iki tür ürün verdiği görülüyor: Birinci grupta mimarlığa ilişki kuramsal metinler, ikinci grupta pratik amaçlı metinler bulunur. Böylesi metinler tarihin ve edebiyatın söyleminden ayrılmış sadece mimarlığı ilgilendiren bir söylemin oluşumudur. Özellikle syngrpahia denilen ve şartname diye nitelenebilecek metinler meslek dilinin bir yapıyı ayrıntılı olarak betimleyebilecek düzeye ulaştığını kanıtlıyor. Böyle metinler yazma zorunluluğu duyulunca özel bir terminolojinin oluşturulması gerektiği açıktır. Söz konusu zorunluluğu ortaya çıkaran gelişme nedir? Bu gibi soruların yanıtları o dönem mimarlık pratikleri içinde aranmak zorundadır. Yunan mimarını, yapıtı konusunda kuramsal açıklamalar yapmak, risaleler yazmak ve bir terminoloji kurmak zorunda bırakan şey mesleğin o çağdaki icra ediliş biçimidir. Syngraphia ve benzeri metinleri ortaya çıkaran gelişmeler müteahhite verebilecek iş ayrıntılarını betimlemek için çıkarılmıştır. Bazı toplumlarda söz konusu gelişme hiç ortaya çıkmamıştır. Çünkü büyük kamusal yapıların müteahhit aracılığıyla değil de, doğrudan yönetim tarafından gerçekleştirildiği bir mimari pratik biçiminde bu gibi metinlere ihtiyaç duyulmaz. Roma bu Yunan kültürüne konmuş, mevcut söylemi ve terminolojiyi geliştirmiştir. Ortaçağ dünyası antikitenin mimarlık söylemine de terminolojisine de mirasçı olmayacaktır. Mimari pratiğin o çağdaki koşulları içinde bir mimarlık söylemine gerek de yoktur. Lonca sistemi kendi iletişim sistemine sahiptir ve onu özel meslek jargonu aracılığıyla gerçekleştirmektedir. Ama bu jargon terminolojiye dönüşmez ve çoğunlukla lonca örgütlenmesinin yıkılışıyla birlikte unutulur gider.
ANTİKİTEDEN RÖNESANSA:
Rönesans kendi mimarlık söylemini ortaçağ değil, antik söyleme dayandırarak kurmak zorunda kalmıştır. Antikitede olduğu gibi Rönesans ve sonrasında da pratik ve onun yanında kuramsal içerikli ve birbiriyle bağlantılı iki mimarlık söylemi oluşmuştur. Pratik metinler, şartnameler gibi metinlerden; kuramsal söylemlerse ünlü ve kitap ve risalelerde gelişecektir.
OSMANLI TERMİNOLOJİSİNİN SORUNLARI:
Osmanlı Türkiyesi özetlenen bu gelişmeden kopuktur. Çünkü Osmanlı ne mirasçısı olabileceği bir İslam mimarlık söylemiyle karşılaşmış ne de Osmanlı mimarlık pratiği Rönesans'takine benzer bir söyleme gereksinme duymuştur. Bilgiler mimardan mimara ocak'ın kendi bünyesinde sözlü ve pratik bir şekilde iletilmiştir. Mimari söylemlerde birbirinden kopuk denemeler ve bürokratik nitelikte olan metinler haricinde pek bir terminoloji denemesi görülmemiştir. Terminolojideki ve dolayısıyla da bilgi birikimindeki boşluklar Osmanlı mimari pratiğinin her alanı için geçerlidir. Osmanlı mimarlarının plan, görünüş ve maket hazırladıkları kesinleşmiş bir gerçektir; ancak resim kavramı tam olarak neyin karşılığı bu belirsizdir. Anlaşıldığı kadarıyla hepsini birden karşılamaktadır. Yani bürokratik söylem bu konuda hiç hassas davranmak gereği duymaksızın onları topluca resim diye nitelemektedir. Nitekim bürokratik içerikli olmayan ve mimarlığın o dönemdeki bilgi alanını aydınlatan salt mimarlığa ilişkin bir metin ortaya koyan Vitruvius'ya, Osmanlı bürokratik söyleminin resim diye karşıladığı kavramlar çoktan ayrışmıştır: plan, görünüş, perspektif gibi. Bazı yetersizliklerine karşın, Osmanlı kültürünün yine de bir mimari söylem ve terminoloji geliştirdiği kesindir. Fakat, Osmanlı mimarlık söylemi kuramsal içerikli bir üretimden yoksundur; yalnızca pratik gereksinimleri karşılayan bir söylemdir.