Notes

İbn-i Rüşd (Averroes)
• Avrupa’daki değişimin başlangıcı klasik metinlerin tekrar felsefi yaşama kavuşturulması ile mümkün olmuştur. Bu süreçte de İbn-i Rüşd ve İbn-i Sina gibi önemli İslam filozoflarının klasikleri Avrupalılara tekrar tanıtmalarının önemli bir rolü olmuştur. Bu hafta İbn-i Rüşd’ün görüşleri ele alınarak İslam dünyasındaki felsefi atılımın köklerini kavramaya çalışacağız.

• Bu açıdan Farabi, klasik eserleri dini öğretilerle birleştirerek akla dayalı yönetim sorununu irdelemede öncü bir rol üstlenmiştir. İbn-i Rüşd ise Farabi’nin izinden ilerlemiş ve klasikler üzerine yorumları onu Avrupa’da en çok tanınan İslam filozofu haline getirmiştir.

• İbn-i Rüşd (1126-1198) İspanya’nın Kurtuba şehrindendir. Babası ve dedesi Endülüs baş kadısı idi. İbn-i Rüşd, felsefe, astronomi, hukuk, tıp, fizik ve din üzerine uzmandır. Kitab el külliyat adında önemli bir tıp kitabı da vardır. Hayatı ve felsefesi İslam felsefesinin yaşadığı gelişmenin doruk noktasıdır. İbn-i Rüşd kendisini Aristoteles felsefesini açıklamaya adamış ve Batı dünyasının Yunan felsefesi ile tanışmasını hızlandırmıştır. Bu sebeple kendisine (en yetkin) Yorumcu (The Commentator) lakabı verilmiştir.

• İbn-i Rüşd’ün düşün hayatının en önemli olayı, İmam Gazali’ye karşı giriştiği polemiktir. Felsefenin Tutarsızlığı kitabında Yunan felsefesini şeriatın öğretileri ile uyuşmadığı gerekçesi ile reddeden Gazali’ye karşı, İbn-i Rüşd, Tutarsızlığın Tutarsızlığı adlı eseri ile felsefe ile dinin tutarlı bir şekilde savunabileceğini ve Gazali’nin ileri sürdüğü tezlerin yanlış olduğunu savunmuştur.

Genel Felsefesi
• İbn-i Rüşd’ün şöhreti yaşadığı dönemde yayılmıştır. Yahudi filozof Moses Maimonides’den büyük saygı görmüş ve yapıtları İbranice’ye çevrilmiştir. Eserlerinin Latince’ye çevrilmesi de bundan sonra olmuştur. Aristoteles üzerine yaptığı yorumlar ünlenmiştir.

• Aristoteles üzerine yaptığı yorumlar büyük şerhler, orta şerhler ve küçük şerhler olarak üçe ayrılır. Büyük şerhlerde İbn-i Rüşd Aristoteles’i kendi felsefesi ile harmanlamıştır. Orta şerhler Aristoteles felsefesinin temel fikirlerinin yorumlarıdır. Küçük şerhler ise Aristoteles’in fikirlerinin özetleridir. İbn-i Rüşd’ün seksene yakın eseri olduğu tahmin edilmektedir.

• İbn-i Rüşd zamanında da, ussal bilginin yerini gerçekliğin gizemli bir sezgisine bıraktığı bir yoruma ve bireyciliğin Tanrısal Teklik’in içinde eritilmesine dayanan yeni Platonculuk revaçtaydı. Bu düşünce tarzı çağdaş Aristotelesçilikten hayli farklıdır.

• İbn-i Rüşd’ün felsefi konumu da Plantoncu bir çerçeveye yerleştirilmiş Aristoteles olarak yorumlanmaktadır. İbn-i Rüşd Aristoteles’in deneyci verilerini Platoncu aşamalı felsefesinin içine yerleştirerek orijinal bir bakış açısı ortaya koymuştur.

Devlete Bakışı
• İbn-i Rüşd, siyasete ve devlete ilişkin düşüncelerini Platon’un Devlet’i üzerine yazdığı, Siyaset Üstüne Yazdığı Zorunlu Bilgiler: Platon’un Siyaset (Devlet) Kitabının Özeti adlı eserinde ele almıştır.
• Bu kitabında İbn-i Rüşd’ün Farabi’nin izinden gittiği anlaşılmaktadır. Üç bölümden oluşan kitabın “Erdemliler Kentinin İnşası” adlı bölümünde insanın toplumsal bir varlık olduğu ve erdemin de insanlar arası etkileşimde ortaya çıktığı vurgulanır.

• İbn-i Rüşd de şehrin erdemli kılınabilmesi için liderliğin öneminden bahseder. Erdemler arasında en önemlisi bilgeliktir. Bu şehirde kararlar felsefe aracılığıyla verilir. Diğer önemli erdemler ise yiğitlik, ölçülülük, adalet, birlik ve bütünlüktür. Şehrin sakinlerinin erdemli kılınabilmesi ya şiir ve hitabet sanatları ile ikna edilerek ya da şiddet kullanılarak sağlanır.

• Kitabın ikinci bölümü erdemli şehrin liderinin özelliklerine ayrılmıştır. Bir çeşit filozof kral olan lider, varlığın bilgisini elde etmeye çalışan ve onun ilk maddeden soyut hakikatini araştıran kişidir. Lider teorik bilimleri araştırmayı amaç edinmiştir ancak, pratik bilimlerde de derin bilgiye sahiptir.

• Şehir halkı erdem ve adaletin pratikteki görünüşünü bu liderden öğrenecektir. Böylece lider, erdemli kişilerin yetişmesini sağlayacak uygun ortamı hazırlayacaktır. Kitabın son bölümünde ise erdemsiz halka ve yönetimlere sahip erdemsiz şehirlerin özelliklerini aktarmaktadır.

• Anlaşılacağı üzere çerçeve olarak Platon’un görüşlerini aktaran İbn-i Rüşd, devlete ilişkin fikirlerini İslam felsefesine uygun bir özle ortaya koymuştur. Farabi’de karşımıza çıkan lider kültü ve mistik bilgelik İbn-i Rüşd’te de devam etmektedir.

Gazali’ye Karşı İbn-i Rüşd
• İbn-i Rüşd’ün felsefe ile ilgilenmeye başladığı dönemde Yunan felsefesinin İslam dini ile arasındaki fark açıkça görünmeye başlamıştı. Bu durum felsefeye ve felsefecilere karşı ciddi bir güvensizliği beslemekteydi.

• Siyasal başarısızlıkların nedenleri dinden ayrılan “sapkın” görüşlerde aranmaya başlanmıştı. Ayrıca İslam dinini savunmakla görevlendirilmiş Gazali felsefecilere karşı yoğun bir baskı ve saldırı başlatmıştı.

• Böyle bir ortamda yazmaya başlayan İbn-i Rüşd, tereddütleri olmasına karşın kadim felsefeyi korumaya yönelik istikrarlı duruşunu korumayı başarmıştır.Ancak bu savunusunun hem toplumsal hem de siyasal kötü sonuçlarına da maruz kalmıştır. Örneğin kâfirlikle suçlanıp belirli bir süre saraydan uzaklaştırılmıştır.

• Tutarsızlığın Tutarsızlığı kadim felsefenin temel kavramları kullanılarak yazılmış yüksek düzeyli bir felsefe kitabıdır. İbn-i Rüşd, Gazali’ye cevabını yirmi ana tartışma başlığı altında ince detaylara girerek vermektedir. Gazali’nin iki önemli eleştirisinden birincisi evrenin başlangıçsız ve sonsuz oluşuna yönelik kabul ile evrenin bir neden-sonuç ilişkisi içinde açıklanmaya çalışılmasına yöneliktir.

• İbn-i Rüşd ilk eleştiriye Allah’tan ilk maddeye doğru sıralanan bir varlık skalası öne sürerek cevap verir. Buna göre Allah her yaratılmış şeyin biçimini İlk Madde’den biçimler ve gök kürelerine bağlı olan on Akıl’ı yaratır.

• Gazali’nin Allah’ın dünyayı zaman içindeki belirli bir noktada yarattığı görüşüne İbn-i Rüşd, eğer Allah dünyayı belirli bir zamanda yaratmışsa bunun Allah’ın bazı değişikliklere uğradığı anlamına geleceğini iddia ederek itiraz eder. Aynı şekilde evrenin bir sona ulaşması da Tanrı’da bir değişme anlamına geleceği için, evrenin öncesiz ve sonrasız olması gerektiğini iddia eder.

• Gazali’nin neden-sonuç ilkesine itirazı ilginçtir. Ona göre iki şeyin yan yana gelmesi ile oluşan olayda, “neden” ve “nedenli” (sonuç) olarak şeylere anlamlar atfetmek mümkün değildir. Ateşle pamuğun yan yana gelmesi ile pamuğun yanması bize ateşin yakıcılığını ispatlamaz. Ateşin yakıcılığı hakkında bilgiye sahip değilizdir. Gazali, bunların birlikteliklerinin kendiliğinde var olan bir zorunluluktan kaynaklanmayıp, Tanrı’nın belirlemesine onları peşi sıra ortaya çıkacak şekilde yaratmasına bağlı olduklarını savunur.

• İbn-i Rüşd’ün Gazali’nin bu görüşlerini şaşkınlıkla karşıladığı şu sözlerinden anlaşılmaktadır:
“(neden-nedenli ilişkisini) ortadan kaldırmak, bilimi geçersiz kılarak ortadan kaldırmak demektir. Bu durumda ortada gerçek bilgi ve bilinen hiçbir şey kalmayacaktır. Eğer bilinen bir şey varsa bunlar yalnızca sanrılara dayalı bilgiler olarak kalacaklardır”
• İbn-i Rüşd, nedenleri bilinmeyen nesnelerin yeterli araştırma ile nedenlerinin ortaya konabileceği kanaatindedir. İbn-i Rüşd, sırf Allah’ın nedenlerin asıl faali olduğu iddiasının bu bilimsel yöntemi kullanmamayı gerektirmeyeceği yönünde ifadeler kullanır.
Felsefe ve Din Arasındaki Bağlantı
• Kesin Yapıt adlı eserinde İbn-i Rüşd, felsefe ve mantık öğreniminin şeriat tarafından yasaklanıp yasaklanmadığını araştırır. Felsefe öğrenimini savunmak için İbn-i Rüşd, Kuran’dan doğal evreni incelemeye yönelik bölümler bulup, kullanır.

• Bunu evren üzerinde düşünmemiz üzerine ilahi bir talimat olarak yorumlayan İbn-i Rüşd, bu araştırmaya yetenekli kişilerin felsefe ile uğraşmaları gerektiğini belirtir. Mantık ise felsefi düşüncede bir yöntem olmaktan başka bir şey olmadığı için şeriata aykırı değildir.


• Bunun da ötesine giderek İbn-i Rüşd, Müslümanları kendilerine güvenmeye davet eder. Hakikati araştırmak ancak Kuran’ı doğrulayacaktır. Çünkü Kuran doğru dindir. Öyleyse felsefi düşünceden korkmaya gerek de yoktur.

• İbn-i Rüşd’ün ölümüyle beş yüz yıllık İslami felsefi canlanma dönemi de sona ermiştir. Ama İbn-i Rüşd’ün Batı dünyasındaki etkisi giderek güçlenmiştir. On Üçüncü Yüzyıl’da Avrupa’nın skolastik toplulukları içinde Averroizm olarak bilinen bir akım ortaya çıktı ve On Sekizinci Yüzyıl’a kadar varlığını korudu. Bu akımla birlikte Aristotelesçi bilginlerle Hıristiyan ilahiyatçılar arasında din ile felsefenin karşıtlıkları üzerine tartışmalar yaşanmıştır.

Sonuç:
• İslami felsefe tartışmalarında, On İkinci Yüzyıl’dan sonra Gazali yerine İbn-i Rüşd’ü takip etmek tercih edilmiş olsaydı İslam toplumlarında felsefi gelişimin daha ileride olacağı yönünde açıklamalar vardır. Bu yaklaşımın doğruluğu tartışmalıdır.
• Çünkü toplumsal ve felsefi gelişmelerin sosyo-ekonomik ve siyasi büyük gelişmelerin/dönüşümlerin paralelinde ortaya çıkıp, geliştikleri görülmektedir. Yani sorun sadece bir tercih meselesi değildir. İslam dünyasında bu açılardan ilerlemeler olmaksızın felsefi bir gelişme beklemek ya da ‘İbn-i Rüşd’lerin ‘Gazali’lere karşı kazanmasını beklemek olası değildir.

• Zaten İbn-i Rüşd ile Gazali arasındaki tartışmayı Augustine ile Aquinalı Thomas arasındaki tartışma ile karşılaştırdığımızda bu farklılık rahatlıkla görülecektir. Thomas ulus devletlere yol veren siyasi bir açılımın öncülüğünü yaparken, İbn-i Rüşd hâlâ din karşısında felsefe çalışmalarının meşru temelini korumaya çalışmaktadır.

• Thomas ile İbn-i Rüşd’ün yaşadıkları sosyal ve siyasi ortamlar Orta Çağ skolastiğini yansıtsa da iki dünyanın yaşamakta olduğu toplumsal değişim son derece farklı yönlere doğrudur. Bu sebeple olsa gerek Thomas’ın “evren sonlu mudur sonsuz mudur?” tartışmasına katkısının özeti, Tanrı’nın bu tür zaman söylemlerinin dışında olduğunu basitçe belirtmesinden ibarettir.

• Thomas’ın Aristoteles temelli Hıristiyanlık düşüncesi onun ölümünden sonra hızla Kilise’nin resmi söylemi haline gelmeye başlamıştır. Oysa İbn-i Rüşd yaşadığı dönemde kâfirlik suçlamalarıyla karşılaşmış ve itibarı zedelenmiştir.

• Genel olarak bakıldığında İslam felsefesinin bu parlak döneminin Farabi’nin muazzam gayretleri sonucunda ihtişamlı bir şekilde olgunluğa eriştiği ve İbn-i Rüşd ile de uluslararası bir başarı kazandığı görülmektedir. Ancak maalesef İslam felsefesinin bu klasik dönemi en ihtişamlı olduğu dönemde sonlanmak mecburiyetinde kalmış ve felsefi gelişimini duraksatmıştır.

• Açıkçası o dönemdeki İslam felsefesindeki asıl sorun evrenin sonlu olup olmadığını ispat etmek değildir. Sorun basitçe bir ifade özgürlüğü sorunudur. Yoksa tek bir kitap nedeniyle felsefi tartışmaların sonlanmasının imkânı yoktur. Bugün de İslam dünyasının akademik özgürlük problemlerinden muzdarip olmadığı söylenemez.