Notes

Edward Hallet Carr, Tarih Nedir?

Carr, Edward Hallet, Tarih Nedir?, İletişim Yayınları, İstanbul, 2018, 255 s.

Kitabın ilk bölümünde Carr, tarihçi ve olgu arasındaki ilişkiyi anlatmaya çalışmaktadır. Geçmişten günümüze bir çok olgunun olduğunu ve bu olguların ancak yazar tarafından incelenirse tarihi olgu kabul edileceğini söylüyor . 'Sezar'ın Rubicon'u geçişinin bir tarih olgusu olduğuna, kendisince bir takım nedenlere dayanarak karar veren tarihçidir; oysa ondan önce ya da sonra milyonlarca başka insanın Rubicon'u geçişi kimseyi ilgilendirmez.' Yani olgu çuval gibidir ve ancak tarihçi içini doldurursa dik durur. Olguları sınırsız bir okyanusta dolaşan balıklara benzetiyor, tarihçinin ne yakalayacağı şans ama asıl avlanmak için okyanusun neresine gideceğine ve hangi oltayı kullanmayı seçeceği hangi tür balık yakalamayı istediğine göre şekillendiğini belirtiyor. Bu seçimden ötürü tarihçi istediği olguları elde edecektir. Tarihi olguların tarihçinin yorumundan bağımsız ve nesnel bir şekilde var olamayacağını ve yorum ögesinin her tarihi olay içinde var olduğunu düşünüyor. Çağdaş tarihçinin iki görevi görevi olduğunu söylüyor. Az sayıdaki anlamlı olguları bularak onları tarihin olgularına dönüştürmek ve pek çok olguyu tarihi değildir diye bir kenara bırakmak. Olguların ve belgelerin tarihçi için zorunlu olduğunu fakat onların kendi başlarına tarihi oluşturmadıklarını tek başlarına 'Tarih nedir?' sorusuna cevap vermediklerini dile getiriyor.
Collingwood'un görüşlerini şöylece özetliyor. 'Tarihçinin üstünde çalıştığı geçmişi ölü bir geçmiş değil, belli bir anlamda hala yaşayan bir geçmiştir.' Fakat geçmiş bir eylem, tarihçi için anlamsızdır. Bu nedenle, 'Bütün tarih düşüncenin tarihidir.' ve 'tarih, tarihi üstünde çalıştığı düşüncenin, tarihçinin zihninde yeniden oluşturmasıdır. Bundan şu sonucu çıkarıyor: Bir tarih eserini ele alınca, ilk olarak olgulardan ziyade onu yazan tarihçiyle ilgilenmemiz gerekir. Tarihçinin de hakkında yazdığı kimselerin zihinleriyle bir şekilde ilişki oluşturması gerektiğini aksi halde tarihin yazılamayacağını söylüyor. 'Tarihçi ile olguları arasında kesintisiz bir karşılıklı etkileşim süreci, bugün ile geçmiş arasında bitmez bir diyalog.' diyerek 'Tarih nedir?' sorusunu cevaplıyor.

Kitabın ikinci bölümüne yazar toplum ve birey ve arasındaki ilişkiyi inceleyerek başlıyor. Toplum ve bireyin birbirinden ayrılamaz, karşıt değil de birbirlerine gerekli ve tamamlayıı olduğunu söylüyor. 'Biz doğunca, dünya üstümüze işlemeye başlar ve bizi, yalnız biyolojik birimler olmaktan çıkarıp toplumsal birimlere dönüştürür.' yani her insanin tarih boyunca bir toplumda doğduğunu ve onlar tarafından doğumundan itibaren kalıplandığını belirtiyor. İnsanların ilk fikirleri toplumundan geldiğini toplumun ve bireyin gelişiminin birlikte gittiğini vurguluyor. İnsan nasıl toplum tarafından kalıplandırılmışsa toplumun da insan tarafından bir o kadar kalıplaştırıldığını ifade ediyor. Rönesans'la birlikte birey kültünün başladığını bunun aleyhinde söyleyecek bir şeyi olmadığını fakat toplumun dışında duran bir bireyin fikriyle iş görmeye kalkarsak ne geçmişin ne de şimdinin üzerinde gerçek bir anlayışa varamayacağımız belirtiyor. 'Tarihçinin bilgisi başkalarına kapalı bireysel mülk değildir: Herhalde pek çok kuşak ve pek çok değişik ülke insanları onun toplamasına katılmışlardır.' Tarihçinin de bir birey olduğunu ve diğer bireyler gibi onun da toplumsal bir olay olduğunu, ait olduğu toplumun hem ürünü hem de sözcüsü olduğunu dile getiriyor ve tarihi geçmişin olgularına bu sıfatla yaklaşması gerektiğini söylüyor. Tarihin gidişinden 'yürüyen bir tören alayı' diye söz ediyor. . Yeter ki tarihçi kendini ıssız bir kayalıktan çevresine bakan bir kartal ya da tören kürsüsünde önemli bir kişi saymaya kalkışmasın. Tarihçi, alayın başka bir bölümünde yorgun argın yürüyüp giden başka bir kişidir yalnızca. Tören alayı dönüp dolaştığı, bir sağa bir sola saptığı, bazen tam geriye katlandığı, farklı kesimlerinin birbirlerine göre durumları sürekli olara değiştiği için, geçit alayı ve onunla birlikte tarihçi de ilerledikçe, yeni görünümler ve yeni görüş açıları belirir. Tarihçi tarihin bir parçasıdır. Tarihçinin geçit alayı içinde kendini bulduğu nokta onun tarihi görüş açısını belirler. Tarihçinin konuya yaklaşımındaki hareket noktasını kavramadığımızda onun çalışmalarını tam olarak anlayamayız ve değerlendiremeyiz. Çünkü o hareket noktasını toplumsal ve tarihi bir temelden aldığını söylüyor. Çünkü tarihçinin tarih yazmaya başlamadan önce tarihin bir ürünü olduğunu ve üstünde çalıştığı toplumu sıkı sıkıya yansıttığını, tarihçinin de akışın içinde olduğunu söylüyor. Bu sebeple tarihçiyi incelemeden önce onun tarihi ve toplumsal çevresini incelememiz gerektiğini vurguluyor. Tarihteki büyük adamlardan da bahseden Carr, onların bir birey ve yükselmiş bir birey olarak yüksek değerde
bir toplumsal olgu olduğunu ve onların toplumsal güçlerin hem temsilcisi hem de yaratıcısı olarak görüyor. Bugün ile geçmiş arasındaki bitmez bir diyalog diye bahsettiği şeyin aslında bugünün toplumu ile dünün toplumu arasında bir diyolog olduğunu belirtiyor. Burckhardt'ın
deyişiyle tarih' bir dönemin öbüründe kayda değer bulduklarının yazımı'dır.

Kitabın üçüncü bölümünde Carr, tarihin bilim olmadığını öne sürenlerin düşüncelerini inceliyor. Peloponnessıs savaşları ve İkinci Dünya Savaşının çok farklı olduğunu ve ikisinin de biricik olduğunu fakat tarihçilerin ikisine de savaş dediğini söylüyor. Gibon'un, Konstantin'in Hıristiyanlığı kabulü ile İslam'ın yükselişinin ikisine de devrim dediği zaman da iki biricik olayı genellediğini vurguluyor ve tarihçinin biriciklerle değil onların içindeki genel olanlarla ilgilendiğini söylüyor. Tarih biricik ile genel arasındaki ilişkiyle uğraşır diyerek bunları birbirinden ayıramayacağımızı belirtiyor ve tarihin de bilim gibi genel şeylerle ilgilendiğini belirtiyor. Tarihten ders çıkmaz düşüncesinin ise pek çok gözlemlenebilir olgu ile yalanlandığını söyleyip kendi yaşadığı bir olaydan örnek veriyor. 1919'da Paris Barış Konferansı'nda İngiliz heyetinde bir görevli olarak bulunduğunda heyetteki herkesin 100 yıl önceki Viyana Kongresi'nin derslerinden yararlanabileceğine inandığını söylüyor. Savaş Bakanlığı'nda çalışan Yüzbaşı Webster diye birinin o derslerin ne olduğunu anlatan bir deneme yazdığını, bu derslerin kesin bir gerçek olarak alındığını ve davranışlarını etkilediğini anlatıyor. Tarihte öngörünün rolünden bahsederek, Tarihçi gelecek ay Ruritania'da devrim olacağını bilemez fakat tarih okumaktan çıkardıkları sonuç ile o koşullarda ufak bir kıvılcımda ya da yönetici tarafından bir şey yapılmadıkça devrim çıkmasının ihtimalini muhtemel olduğunu bilir . Okulda iki ya da üç çocuk kızamık çıkardığında diğerlerine de bulaşacağı sonucu geçmişten gelen deneyimlere dayanmaktadır diyerek öngörünün rolünü anlatıyor ve tarihi yararlı bir yol gösterici ve ders çıkarabileceğimiz bir kitap gibi kullandığımızı söylüyor. Tarihçi belirli olayların açıklaması olarak tanrıyı kullanamayacağını ve tanrıya başvurmadan sorunları çözmesi gerektiğini belirtir. Tarihçiyle ahlakçının bakış açılarının aynı olmadığına değinir. Tarihçinin ancak tarihteki büyük bir adamın ahlaki bir olayını, tarihi olayı etkilediği ölçüde ilgilenir ve kişisel hayalarına dönüp de ahlaki yargılar vermeye kalkışmayacağını söyler. Böylece din ve ahlak sorunlarıyla direkt ilgilenmediğini açıklar. Tarihçi bütün bilim adamları gibi, durmadan 'niçin' sorusunu soran bir yaratıktır der ve diğer bilimler gibi aynı süreçte birleştiğini belirtir.

Dördüncü bölüme geldiğimizde Carr, tarihte nedenselliği inceliyor. Tarih incelemesini nedenlerin incelemesi olarak görüyor. Tarihçinin devamlı 'niçin' sorunu sorduğunu ve cevap bulmayı umduğu sürece de duramadığını söyler.