Notes

Thơ nôm đường luật (Từ Hồ Xuân Hương đến Trần Tế Xương)


dữ liệu https://bpackingapp.com/tho-nom-duong-luat-tu-ho-xuan-huong-den-tran-te-xuong/ ">Thơ nôm đường luật (Từ Hồ Xuân Hương đến Trần Tế Xương): … Ebook Thơ nôm đường luật (Từ Hồ Xuân Hương đến Trần Tế Xương)




Tóm tắt tài liệu Thơ nôm đường luật (Từ Hồ Xuân Hương đến Trần Tế Xương)

BỘ Giáo dục đào tạo

ĐH đất nước TP HCM

TRƢỜNG ĐH SƢ PHẠM

—*—

NGUYỄN THANH PHÚC

THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT

(TỪ HỒ XUÂN HƢƠNG ĐẾN TRẦN TẾ XƢƠNG)

Chuyên ngành: VẲN HỌC nước ta

Mã số: 50433

LUẬN ÁN PHÓ tiến sĩ KHOA HỌC NGỮ VẲN

Người chỉ dẫn khoa học :

Giáo sư: LÊ TRÍ VIỄN

TP. HCM – 1996

LỜI cam đoan

Tôi xin khẳng định đây là công trình xây dựng phân tích của riêng tôi. các số liệu, kết quả nêu

trong Luận án là trung thực & chƣa từng đƣợc ai ra mắt trong bất kỳ công trình xây dựng nào khác.

Ký tên

Nguyễn Thanh Phúc

1

MỤC LỤC

MỤC LỤC ……………………………………………………………………………………………………… 1

PHẦN MỞ ĐẦU……………………………………………………………………………………………… 3

1. Tính cấp thiết của đề tài …………………………………………………………………………. 3

2. lịch sử dân tộc vấn đề : …………………………………………………………………………………….. 4

2.2. phân tích thơ Nôm Đƣờng luật nhƣ là bộ phận trong mối tương quan với

toàn diện và tổng thể là tác phẩm , người sáng tác. …………………………………………………………………………….. 6

3. mục đích phân tích : …………………………………………………………………………… 9

4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu và phân tích : …………………………………………………………. 9

5. Phƣơng pháp phân tích : ……………………………………………………………………. 13

6. những góp sức mới của luận án ………………………………………………………….. 14

7. bố cục của luận án : …………………………………………………………………………….. 15

CHƢƠNG MỘT: KHÁI QUÁT quá trình trở nên tân tiến THƠ NÔM ĐƢỜNG

LUẬT ………………………………………………………………………………………………………………….. 17

CHƢƠNG HAI: hệ thống ĐỀ TÀI, CHỦ ĐỀ THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT THẾ

KỶ XIX ……………………………………………………………………………………………………………….. 39

2.1.Đề tài, chủ đề vạn vật thiên nhiên ……………………………………………………………….. 40

2.2. Đề tài, chủ đề vịnh sử, vịnh truyện, định hướng nhân sinh cam đoan đạo lý &

khí tiết nhà Nho ……………………………………………………………………………………………… 47

2.3. Đề tài tự vịnh, tự thuật, tự trào và chủ đề tâm sự, khát vọng cá nhân. ….. 55

2.4. Đề tài cuộc sống đời thường cộng đồng, đất nƣớc, con ngƣời & chủ đề yêu nƣớc ……….. 67

2

CHƢƠNG BA khối hệ thống HÌNH TƢỢNG khoảng không – thời gian …….. 75

3.1. Hình tƣợng không gian ………………………………………………………………….. 75

3.2. Hình tƣợng thời gian ……………………………………………………………………… 90

CHƢƠNG BỐN: cấu tạo BÀI THƠ & NHỊP ĐIỆU CÂU THƠ ………….. 102

4.1 cấu tạo bài thơ Nôm Đƣờng luật thất ngôn bát cú …………………………… 102

4.2. Nhịp điệu câu thơ Nôm Đƣờng Luật ……………………………………………… 133

CHƢƠNG NẲM: khối hệ thống ngôn từ THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT THẾ

KỶ XIX ……………………………………………………………………………………………………………… 146

5.1. hệ thống ngôn ngữ gần với Đƣờng thi …………………………………………… 146

5.2. hệ thống ngữ điệu dân tộc bản địa …………………………………………………………… 159

5.2.1. Bộ phận từ thuần Việt: …………………………………………………………… 160

5.2.2. ngôn từ văn học dân gian : ………………………………………………….. 167

5.2.3 ngôn từ đời thƣờng . ……………………………………………………. 170

PHẦN kết luận ………………………………………………………………………………………. 190

1. thế giới thẩm mỹ thơ Nôm Đƣờng luật ( thế kỷ XIX) …………………………. 190

2. ý niệm thẩm mỹ về con ngƣời trong thơ Nôm Đƣờng luật (thế kỷ XIX)

………………………………………………………………………………………………………………………. 193

3. Tóm lại chung ………………………………………………………………………………….. 195

THƢ MỤC tìm hiểu thêm ……………………………………………………………………………. 201

PHẦN PHỤ LỤC …………………………………………………………………………………………. 210

3

PHẦN khởi đầu

1. Tính cấp thiết của đề tài

1.1. Trong hơn 1200 năm nay, Đƣờng Thi vẫn đƣợc coi là tiêu biểu cho đỉnh cao của

thơ ca truyền thống China. Nó “để lại cõi đời cùng sáng với vầng trăng”. Ảnh hƣởng của chính nó

rộng khắp các nền văn hóa cổ truyền Châu Á, đặc biệt là nhật bản, Triều Tiên, Việt Nam… nói theo một cách khác,tinh

hoa Đƣờng Thi đã thấm sâu vào mạch nguồn thơ ca dân tộc nước ta, biến thành vốn văn hóa truyền thống.

1.2. Qua thi cử thời xƣa, mọi nhà Nho đều có thể làm thơ Đƣờng luật. Từ đó, cũng có

ngƣời ngộ nhận rằng ngƣời Việt bắt chƣớc làm thơ Đƣờng giống y nhƣ ngƣời Trung Hoa đã

làm. Thật ra, khi tiếp nhận, nhà thơ VN đã chuyển hóa nó thành của riêng mình, nghĩa

là mừng đón với ý thức chủ quyền, phát minh, khiến cho thơ Đƣờng luật nước ta thấm đƣợm

ý thức nước ta, hợp với nền văn hóa dân tộc bản địa.

1.3. vì vậy, phân tích thơ nôm Đƣờng luật, trong hoàn cảnh lúc bấy giờ, khi mà việc

bảo tồn, chấn hƣng, phát huy truyền thống văn hóa truyền thống dân lộc là hết sức cấp thiết, lại biến thành quan

trọng. không chỉ có thế, thực ra sự cách tân chƣơng trình văn học ở nhà trƣờng ĐH và Trung

học cũng đòi hỏi những công trình nghiên cứu về thơ cổ điển VN, mà trong các số ấy, thơ

Nôm Đƣờng luật có một địa điểm quan trọng.

1.4. Tính cấp thiết của đề tài còn chính vì lầm quan trọng của thể loại. Ngƣời viết lời

ra mắt cuốn “Théorie des genres” (Lý thuyết về thể loại – Nhiều tác giả – Editions du

Seuil – 1986) cho đó là một luận điểm “trong nhiều thế kỷ từ Aristote đến Hégel đã là đối tượng

giữa trung tâm của thi pháp học” (dẫn theo [81 : 3]) M. Bakhtin cũng từng nhấn mạnh rằng ”

4

” Mỗi một thể loại, đặc biệt là thể loại lớn, biểu thị một thái độ thẩm mỹ và làm đẹp so với hiện thực, một

cách cảm thụ, đánh giá, giải minh thế giới và con người. Thể loại là cái trí nhớ siêu cá thể

của nghệ thuật và thẩm mỹ, nơi tích lũy, đúc rút những tay nghề nhận thức thẩm mỹ và làm đẹp trái đất. Mỗi thời

đại thể loại cố hệ thống thể loại của chính bản thân mình, trong đó những thể loại chính bộc lộ sự tập

trung nhất, trông rất nổi bật nhất tâm thức, góc nhìn, các mối chăm lo, các quan niệm & chuẩn

mực giá trị của con người trong thời đại đó.” [2:7]M. Bakhtin nhận định rằng “Đằng sau cái

mặt ngoài sặc sỡ và đầy tạp âm ồn ào cửa tiến trình văn học, người ta không nhìn thấy vận

mệnh to lớn & căn bản của văn học & ngôn ngữ, mà những nhân vật chính nơi đây trước hết

là các thể loại, còn phong trào, phe cánh chỉ là những nhân vật hạng nhì & hạng ba” [2:28]

Thế mà thơ Nôm Đƣờng luật, một trong những ba thể loại lớn viết bằng thứ văn tự riêng của dân tộc bản địa

thời trung đại, đến nay vẫn chƣa đƣợc nghiên cứu và phân tích 1 cách hệ thống.

đó là mấy Nguyên Nhân cấp thiết khiến chúng tôi đặt luận điểm phân tích, thơ Nôm Đƣờng

luật, khám phá các đặc điểm thể loại, minh chứng nó Chưa hẳn là sự lập lại bài học từ văn

chƣơng Trung Quốc. Để số lượng giới hạn đề tài, luận án tập kết vào tiến trình thế kỷ XIX, từ Hồ

Xuân Hƣơng đến Trần Tế Xƣơng.

2. lịch sử vấn đề :

Theo dõi lịch sử của sự việc nghiên cứu và phân tích rất nhiều tương quan đến thơ Nôm Đƣờng luật, thấy

có ba hƣớng chính :

– phân tích thơ Nôm Đƣờng luật trong tiến trình nghiên cứu chung về nền văn

chƣơng chữ Nôm.

5

– nghiên cứu và phân tích thơ Nôm Đƣờng luật nhƣ là bộ phận trong mối liên quan với tổng thể là

tác phẩm, người sáng tác.

– nghiên cứu thơ Nôm Đƣờng luật trong sự giao lƣu với văn học China.

2.1. nghiên cứu và phân tích thơ Nôm Đƣờng luật trong thời gian phân tích chung về nền văn

chƣơng chữ Nôm.

đầu thế kỷ XX, có cuốn “Quốc văn tùng ký”, Nguyễn Văn San tự Hải Châu Tử

biên soạn bằng chữ Nôm, đã tập hợp & phân chia thơ văn, trong các số ấy có thơ Nôm Đƣờng luật.

Khi nói về các sáng tác Nôm, ông có nhận xét “Ấy là lối văn chương VN, nước nhà tinh

tú vẽ ra biết bao nhiêu nhân tài chứ không đâu được thế vậy” [98: ] Vào trong những năm cuối

thập kỷ thứ 2, Đông Chu Nguyễn Hữu Tiến (1875 – 1941) biên soạn “Cổ xúy nguyên âm”,

quyển 1 năm 1916 và quyển 2 năm 1918. Trong lời Tựa, ông viết “lối văn chương Nôm nước

mình(…) thể cách cũng chẳng khác chi văn Tàu mà lại có lối đặc biệt quan trọng riêng của ta vậy “(dẫn

theo [81:13]). Cũng năm 1918, Phan Kế Bính (1875 – 1921) viết Việt Hán văn khảo . đây là

“công trình nghiên cứu , biên khảo & dịch thuật có mức giá trị về nghệ thuật văn chương(…) gồm

8 tiết, trong những số đó dành 5 tiết để nghiên cứu và phân tích nguồn gốc xuất xứ, nguyên lý văn chương, những thể loại văn

học và(…) ” [85:II:199]. Năm 1943, cuốn việt nam văn học sử yếu của Dƣơng Quảng Hàm

có mặt lần đầu. Trong dự án công trình này, người sáng tác có đề cập đến các thể văn. Ông đánh giá về

thơ Đƣờng luật nhƣ sau: “Thơ Nôm ta làm theo phép tắc thơ tàu, mà âm thanh tiếng ta cũng

tương tự tiếng Tầu (cũng là thứ tiếng đan âm & cũng chia thành tiếng bằng tiếng trắc) nên thi

pháp của ta tức là thi pháp của Tàu và các niêm luật của thơ

6

ta cũng phỏng theo thơ Tàu cả” [29:122] rõ ràng ý kiến của người sáng tác là có hạn chế. Tuy

nhiên, từ sự nghiên cứu, tác giả cũng đã rút đƣợc một trong những tóm lại quan trọng, ví dụ điển hình ” Văn

Nôm của ta về thế kỷ thứ XIX, so với trước, thật có văn minh nhiều (…) những thể thơ, hát nói,

tuy vậy thất, lục bát đều sở hữu phần khởi sắc & những văn sĩ ta đã đôi lúc thoát ly cái tác động ảnh hưởng

của thơ văn Tàu mà miêu tả tư tưởng, tính tình một cách thành thực để phát minh một nền văn

đặc biệt của dân tộc bản địa ta”[29:399] Năm 1953, Thanh Lãng viết Văn chƣơng chữ Nôm. Chúng

tôi lƣu ý 2 điểm. 1 là, tuy cách gọi tên mỗi thời kỳ có chỗ chƣa ổn, nhƣng ông đã chia quá

trình cải cách và phát triển của văn chƣơng chữ Nôm ra làm ba thời kỳ là tái hài hòa và hợp lý : phôi thai thời đại(

1225 – 1430), đại phát thời đại( 1430 – 1750)và toàn thịnh thời đại( 1750 – 1900). Hai là,

trong cái nhìn của tác giả, dƣờng nhƣ chƣa nhìn thấy địa điểm xứng đáng của thơ Nôm cạnh bên

truyện Nôm. nhìn tổng thể các công trình xây dựng trên chỉ vận dụng thi luật học Trung Quốc để tìm

hiểu thơ Nôm Đƣờng luật. Dù đây này còn có hạn về tƣ tƣởng, học thuật, nó đã và đang có gợi ý

bƣớc đầu.

2.2. phân tích thơ Nôm Đường luật như thể bộ phận trong mối liên quan với tổng

thể là sản phẩm thực tế , tác giả.

Hƣớng nghiên cứu này góp phần tò mò về thơ Nôm & cả thơ Hán luật Đƣờng

nhƣ chuyên khảo Thi hào Nguyễn Khuyến, đời & thơ do Gs Nguyễn Huệ Chi chủ biên. Tiêu

biểu là nội dung bài viết “Sáng tạo trong thơ Đường luật” của Gs Lê Chí Dũng. nhìn bao quát chuyên

khảo đã nhất trí và cam đoan “Bút pháp Nguyễn Khuyến đã như 1 tín hiệu quan trọng

của việc hoạt động của văn học việt nam trên đường hiện đại hóa” [15:28]. Trong chuyên đề

sau ĐH Thơ Hồ Xuân Hương, Gs Lê Trí Viễn đã chỉ ra

7

quý phái Xuân Hƣơng trong sang trọng thể loại xét từ Lever thi công hình tƣợng với cả

một hệ thống ngữ điệu tƣơng ứng & từ phƣơng diện kết cấu của thể thơ. Gs Đặng Thanh Lê

đã và đang đặt những bài thơ Hồ Xuân Hƣơng trong sự phát triển của dòng thơ Nôm Đƣờng

luật, phác họa một trong những nét cơ bản trong sự chuyển động của thể loại, đồng thời nêu bật những

đóng góp của Hồ Xuân Hƣơng về cảm giác và bút pháp nghệ thuật và thẩm mỹ. nhờ vào ý kiến thi

pháp học của Jakobson, Gs Đỗ Đức Hiểu đã tìm hiểu được ý nghĩa thơ Nôm Đƣờng luật của Hồ

Xuân Hƣơng từ cấu tạo biểu đạt trong bài thế giới thơ Nôm Hồ Xuân Hương và ông Tóm lại

“Hồ Xuân Hương phát minh sáng tạo một quý phái thơ Đường luật mới” (31 : 87) nhìn bao quát các

công trình này có tương đối nhiều lưu ý đáng chú ý cho luận án của chúng tôi.

2.3 nghiên cứu và phân tích thơ Nôm Đƣờng luật trong sự giao lƣu với văn học China.

Hƣớng nghiên cứu và phân tích này thƣờng sử dụng thao tác so sánh với Đƣờng thi hoặc văn học,

văn hóa China để tìm kiếm được những nét tính chất dân tộc bản địa. bài viết nhanh nhất có thể chắc hẳn rằng là bài Mối

quan hệ mật thiết giữa văn học việt nam và văn học Trung Hoa của Gs Đặng Thai Mai. Ông

nhận định rằng “Ngay trong những lúc họ vận dụng thể văn & văn tự Trung Quốc để hiểu hiện tình cảm

và tư tưởng của họ, nhiều nhà thơ tất cả chúng ta vẫn luôn luôn nỗ lực cố gắng bảo vệ đặc sắc của dân tộc bản địa

& đậm chất ngầu của con người sáng tác” [54: ] mặc dù vậy, ông đã không chỉ có ra chỗ rực rỡ, nét

riêng ấy, lại cho rằng; “Trong các thể loại vay mượn của China thì thơ ca(…) thơ

Đường luật thất ngôn, ngũ ngôn(…) trong lối thơ ca trữ tình, thi sĩ truyền thống ta vẫn khai thác

bấy nhiêu long mạch: tình yêu vạn vật thiên nhiên, tình yêu

8

người yêu bằng hữu vợ con và đặc biệt là tình yêu nước” [64 : 11]. Năm 1973, Gs Trƣơng Chính có

nội dung bài viết “Cha ông ta đã áp dụng những thể loại văn học China như thế nào vào thơ

Nôm?” Ông viết: “Cha ông chúng ta khi chuyển hẳn qua sáng tác bằng chữ Nôm, cùng theo đó

muốn cởi xiềng xích ra, xuất phát điểm từ Hàn Thuyên” [14:3] Khi so sánh hiện tƣợng thất ngôn

xen lục ngôn ở thơ Nôm Nguyễn Trãi, Lê Thánh Tông, Nguyễn Bỉnh Khiêm với thể Đƣờng

thi ở Trung Quốc, ông cho biết thêm Trung Quốc “Không có thể câu bảy từ xen câu sáu từ hoặc

câu sáu từ xen câu bảy từ” và Theo anh thì hiện tƣợng này của thơ nước ta ” chắc đó là 1 trong những

thể loại mới do cha ông tất cả chúng ta tạo ra trên cơ sở câu thất ngôn, trong những khi niêm luật, đối,

gieo vần theo luật Đường” (14:4) Mãi cho đến năm 1991, tại hội thảo khoa học nghiên cứu

văn học cổ trung đại nước ta trong quan hệ Quanh Vùng, Gs Nguyễn Huệ Chi đã nhấn

mạnh luận điểm “cố gắng tìm kiếm ra các nét nghĩa khu biệt giữa thơ Đường luật dân tộc với thơ

Đường” và cam kết ràng buộc vai trò quan trọng của những công trình xây dựng nghiên cứu và phân tích này “nếu hoàn toàn có thể

cùng nhau góp sức tìm kiếm được một lời giải đáp chung: thế nào là mã thơ Đường VN

(…) thì mọi sự mắc míu về thi pháp thể loại thơ cổ chắc sẽ khai thông dễ dàng” (2:22) Tại hội

thảo, Gs Bùi Duy Tân có bài mối quan hệ về thể loại giữa văn học Trung Quốc và văn học

nước ta thời trung đại: mừng đón – đổi mới – phát minh sáng tạo & nhận định rằng “Những thể loại ngoại

nhập mà được viết bằng chữ Nôm thì sự Việt hóa dễ được tăng trưởng” Năm 1993, trong luận

án PTS Thơ Nôm Đƣờng luật từ Quốc âm thi tập của Nguyễn Trãi đến thơ Hồ Xuân

Hƣơng , Lã Nhâm Thìn đã bƣớc đầu hướng đến thơ Nôm Đƣờng luật quá trình này và Kết luận

” rất có thể thấy bội số chung thấp nhất của các nhân tố cấu thành

9

thơ Nôm Đường luật là đặc điểm đời thường, sự giản dị, ý thức chủ quyền và xu hướng tâm

trạng hóa. Nói một cách khái quát và ngắn gọn, mã của thơ Nôm Đường luật được định vị

bởi tính chất Nôm của thể loại” [81:142-143] Nhƣ vậy, nhìn chung tuy có những góp sức

quí báu, đặc biệt là hai hƣớng nghiên cứu và phân tích sau, nhƣng khảo sát thơ Nôm Đƣờng luật một cách hệ

thống, nhất là ở tiến độ cải cách và phát triển từ Hồ Xuân Hƣơng đến Trần Tế Xƣơng vẫn đang còn là

khoảng không dành riêng cho ngƣời nghiên cứu và phân tích.

3. mục tiêu phân tích :

Nằm ở phía trong hƣớng nghiên cứu và phân tích thƣ Nôm Đƣờng luật từ khía cạnh thể loại văn học , luận

án tập trung phân tích thể loại này trong quy trình từ Hồ Xuân Hƣơng đến Trần Tế Xƣơng,

coi nhƣ thuộc thế kỷ XIX, là tiến độ phát triển đến đỉnh điểm của thể loại, mà điểm trọng

yếu là tìm hiểu, xác định những đặc trƣng của nó về mặt nội dung và về mặt hình thức nghệ

thuật. Để tiến tới mục đích ấy, luận án cũng phác họa quá trình cách tân và phát triển, sơ bộ tái hiện hữu

mạo thơ Nôm Đƣờng luật trong văn học nước ta.

4. Đối tƣợng & khoanh vùng nghiên cứu và phân tích :

4.1. Đối tƣợng nghiên cứu chính của luận án là 450 bài thơ thất ngôn bát cú và tứ

tuyệt chữ nôm từ Hồ Xuân Hƣơng đến Tú Xƣơng. đấy là những bài thơ Nôm Đƣờng luật liêu

biểu cho thế kỷ XIX. Sở dĩ chúng tôi chọn thơ Hồ Xuân Hƣơng làm mốc đầu vì thơ Nôm

truyền tụng của bà thật sự mở ra bƣớc ngoặt vĩ đại trong lịch sử phát triển thơ Nôm Đƣờng

luật lại có mặt khoảng chừng vào đầu thế kỷ XIX. Chọn thơ Trần Tế Xƣơng làm mốc cuối không chỉ

vì nhà thơ đã qua đời thời điểm đầu thế kỷ XX (1907) mà còn vì thơ ông thật sự khép lại thơ

Đƣờng luật chữ Nôm. Thơ Nôm Đƣờng

10

luật trƣớc Hồ Xuân Hƣơng chỉ đƣợc đề cập đến ở chƣơng , khi đào bới một cách khái quát

về thể loại này từ góc độ cách tân và phát triển lịch sử & khi cần thiết để so sánh lịch đại. Thơ chữ Quốc

ngữ & chữ Hán luật Đƣờng xuất hiện ở thế kỷ XX cũng chính là đối tƣợng để so sánh. Truyện thơ

gồm nhiều bài thơ Đƣờng luật thất ngôn bát cú ghép lại & “bài luật” đều không hẳn là đối

tƣợng phân tích của luận án . Chúng tôi rất chú ý đến việc lựa chọn văn bản an toàn và tin cậy để

tiến hành hoạch toán nhằm rút ra các kết luận có khả năng thuyết phục kinh khủng nhất. Luận án

đa phần phụ thuộc Hợp tuyển thơ văn nước ta & các Thi tập. Riêng văn bản về Hồ Xuân

Hƣơng là lấy trong Thơ Hồ Xuân Hƣơng (thƣ mục 91) của Gs Lê Trí Viễn.

4.2. phạm vi nghiên cứu:

Trƣớc khi định vị phạm vi nghiên cứu và phân tích của luận án, chúng tôi thấy cần giới thuyết

một số khái niệm: 1 là về khái niệm thể loại. phụ thuộc ý kiến của D.X.Likhasev cho thể

loại văn học “là một phạm trù lịch sử vẻ vang, nó chỉ có mặt vào một trong những giai đoạn phát triển nhất định

của văn học và tiếp đến biến hóa và được thay thế” (86 : 204) và của Từ điển thuật ngữ văn học

“thể loại văn học là việc thống nhất giữa một loại nội dung và một dạng hình thức văn bản &

phương thức sở hữu đời sống” (86 : 204), chúng tôi nghĩ đến việc thiết yếu nên nhận ra

giữa thể và thể loại nhƣ sau:

11

Nhƣ vậy, theo chúng tôi, thể Đƣờng luật & thể loại thơ Nôm Đƣờng luật sẽ có được 6 hình

thức thể: thất ngôn bát cú, thất ngôn tứ tuyệt, thất ngôn bài luật, ngũ ngôn bát cú, ngũ ngôn tứ

tuyệt, ngũ ngôn bài luật. Chúng mình cũng sử sụng thuật ngữ thể tài khi muốn đề cập, nhấn

mạnh ở khía cạnh đề tài, chủ đề, nghĩa là khuynh hướng về mặt nội dung thể loại, chẳng hạn khi kể tới

thể tài trữ tình thế sự, trữ tình đời tƣ, thể tài trào phúng, hoặc hẹp hơn: thơ thiên nhiên, thơ

điền viên, thơ biên tái, thơ vịnh sử, vịnh truyện, vịnh vật, thở khẩu khí, thở cảm hoài, thơ tự

trào, thơ đi sứ, thơ bút chiến… Hai là về khái niệm thơ Nôm Đƣờng luật. đây là thuật ngữ để

chỉ thơ viết bằng chữ Nôm của dân tộc VN (đúng hơn là của dân tộc bản địa Kinh) theo thể

Đƣờng luật. Luận án chỉ tập kết khảo sát điều tra hai hình thức thể căn bản là thất ngôn bát cú và

thất ngôn tứ tuyệt bởi vì nó chiếm số lƣợng áp hòn đảo và có các đặc trƣng tiêu biểu vượt trội cho thể

loại. Số bài thơ đƣợc điều tra cụ thể chi tiết là:

THỂ THỂ LOẠI

– khuynh hướng về hình thức

– có tính không thay đổi, bền vững và kiên cố

– thí dụ :

thể Đƣờng luật

thể lục bát

thể song thất lục bất

– thống nhất nội dung-

hình thức

– vừa không thay đổi vừa biến đổi,

vừa cũ vừa mới

– thí dụ :

Thơ Nôm Đƣờng luật…

Truyện thơ Nôm

Ngâm khúc

12

STT tác giả tiêu biểu vượt trội Bát cú Tứ tuyệt Cộng

1 Hồ Xuân Hƣơng 25 13 38

2 Phạm Thái 3 0 3

3 Trịnh Hoài Đức 6 0 6

4 Nguyễn Công Trứ 40 0 40

5 Nguyễn Thị Hinh 6 0 6

6 Phan Thanh Giản 6 4 10

7 Bùi Hữu Nghĩa 13 0 13

8 Huỳnh Mẫn Đạt 11 0 1 1

9 Nguyễn Hữu Huân 4 0 4

10 Nguyễn Đình Chiểu 32 0 32

11 Tôn Thọ Tƣờng 14 0 14

12 Phan Văn Trị

Lê Quang Chiểu

32 0 32

13 15 0 15

14 Nguyễn Khuyến 64 4 68

15 Nguyễn Văn Lạc 7 2 9

16 Chu Mạnh Trinh 21 0 21

17 Nguyễn Thiện Kế 5 0 5

18 Trần Tế Xƣơng 74 33 107

19 Khuyết danh( & mấy bài thơ lẻ) 13 3 16

tổng cộng 391 59 450

13

để tiếp cận thơ Nôm Đƣờng luật nhƣ một hiện tƣợng văn học, chúng tôi có chăm lo

đến quá trình nảy sinh và trở nên tân tiến nhƣng hầu hết vẫn là đi vào chính cấu tạo của chính nó.

các lĩnh vực chúng tôi chăm sóc là:

– Thơ Nôm Đƣờng luật về mặt lịch sử dân tộc, tức là tình hình cách tân và phát triển địa thể loại và sơ bộ

phác họa đặc điểm có đặc thù qui luật về sự phát triển ấy.

– cấu tạo thơ Nôm Đƣờng luật trong tính tổng thể và toàn diện của nó với những mặt hình thức – nội

dung. nhằm tiếp cận nội dung thể loại, khoanh vùng luận án nghiên cứu là hệ thống đề tài, chủ đề.

Còn những yếu tố hình thức nghệ thuật vượt trội đƣợc điều tra là : nhịp (hay tiết tấu) của câu

thơ, kết cấu của bài thơ bát cú, khối hệ thống ngữ điệu và hệ thống hình tƣợng không gian – thời

gian.

5. Phƣơng pháp phân tích :

5.1. Phƣơng pháp luận nghiên cứu:

Chúng tôi sử dụng thuật ngữ phƣơng pháp luận (méthodologie) với chân thành và ý nghĩa thông dụng

là lý luận, bàn về các con đƣờng phân tích, cách tiếp cận văn chƣơng. Chúng tôi lƣu ý hai

điểm tiếp sau đây về mặt phƣơng pháp luận:

– Thơ Nôm Đƣờng luật là một trong thể loại ngoại nhập chứ không hẳn nội sinh nên chúng

tôi coi nó nhƣ một hiện tƣợng giao lƣu văn học, giao lƣu văn hóa nói chung.

– Thơ Nôm Đƣờng luật, thực tế, càng ngày càng xa dần cội nguồn của nó là Đƣờng

thi Trung Hoa, lại hấp thụ tƣ tƣởng dân tộc, chịu ảnh hƣởng sâu đậm của folklore, sự thật

xác định chỗ đứng của bản thân mình trong nền văn học dân tộc nên chúng tôi nhìn nhận nó nhƣ một

thể loại văn học dân tộc, tuy có sự mô phỏng nhƣng chủ yếu lại là sự việc đổi mới, phát minh sáng tạo.

14

5.2 các phƣơng pháp nghiên cứu cụ thể:

Trƣớc hết, từ các văn bản, chúng tôi sƣu tầm dữ kiện đúng mực và khách quan theo

từng yếu tố và khối hệ thống đƣợc điều tra khảo sát, sau đó, sắp đặt chúng một cách khối hệ thống. Chúng tôi

nghiên cứu, tổ hợp, tìm được các đặc trị hoạch toán & thử phân tích và lý giải, tìm được các yếu tố nào về

cộng đồng, tâm lý nhà thơ…đã ảnh hƣởng đến những dữ kiện. Nhƣ vậy, thống kê là thao tác không

thể thiếu trong bất kể công trình xây dựng khoa học nào. Trong luận án chúng tôi vận dụng phối hợp 5

phƣơng pháp nghiên cứu sau:

– Phƣơng pháp biến sinh lịch sử: không những đƣợc dùng làm hướng đến sự hoạt động của

thể loại qua ba quy trình mà còn đƣợc dùng trong lúc khảo sát từng nhân tố, khối hệ thống trong sự

chuyển động có tính lịch sử của chính nó.

– Phƣơng pháp hệ thống và phƣơng pháp cấu trúc: Là hai phƣơng pháp đƣợc vận

dụng để nghiên cứu và phân tích, nghiên cứu khối hệ thống đề tài – chủ đề, ngôn từ, nhịp thơ & bố cục một bài

thơ.

– Phƣơng pháp so sánh: là 1 trong những phƣơng pháp trọng yếu & thiết yếu đối với

luận án. Sử dụng phƣơng pháp này, chúng tôi mới hoàn toàn có thể tìm được các đặc trƣng của thơ Nôm

Đƣờng luật thế kỷ XIX.

– Phƣơng pháp liên ngành: đặc biệt là liên ngành ngữ điệu & văn học đƣợc dùng làm

khảo sát chƣơng cuối.

6. các góp phần mới của luận án

– Về phân tích văn học: Hƣớng về một thể loại tiêu biểu vượt trội cho văn học Trung đại

VN, luận án đóng góp thêm phần khái quát hóa, bổ sung cập nhật và đính chính một số đặc điểm căn bản

của thể loại này. Nó cũng đóng góp thêm phần tái hiện rõ ràng diện mạo thể loại qua những tác giả, tác

phẩm nổi bật ở thế kỷ XIX, một thế kỷ văn học đầy tự hào của dân tộc. nói theo cách khác,

15

bằng cách tiếp cận từ mặt nội dung (đề tài, chủ đề) và về mặt thi pháp thể loại, luận án cố

gắng bắt gặp và tổng kết, đặt ra một số đặc điểm về nhịp, cấu tạo bên ngoài và bên phía trong

của thể loại thơ Nôm Đƣờng luật. không dừng lại ở đó, những bản hoạch toán chi tiết, cụ thể chi tiết của luận án về

đề tài, chủ đề, ngôn ngữ của những người sáng tác, tác phẩm tiêu biểu chứng minh và khẳng định đóng góp phần hữu hiệu

cho sự nghiên cứu văn học.

– Về thức tiễn: Luận án rất có thể đóng góp thêm phần bổ sung chuyên đề giảng dạy, lưu ý cho giáo

viên trong thời gian đào tạo và huấn luyện các người sáng tác thơ Nôm Đƣờng luật thế kỷ XIX.

7. bố cục tổng quan của luận án :

Luận án có 200 trang viết, 9 trang thƣ mục và 8 trang phần phụ lục (trong đó có 2

bảng biểu). Ngoài phần khởi đầu và phần tóm lại, luận án có 5 chƣơng

– Phần mở đầu: 16 trang. Trước hết, chúng tôi đặt ra tính cấp thiết của đề tài. Thứ

hai, là lịch sử vẻ vang của vấn đề, chúng tôi tóm tắt nội dung ở những tƣ liệu căn bản nằm trong số những

công trình nghiên cứu đi trƣớc không ít có tương quan đến đề tài, nhấn mạnh chỗ góp phần,

đồng thời bạo dạn chỉ ra những chỗ thiếu sót, thậm chí là sai lạc trong những lúc nhận xét, nhận định và đánh giá

về thơ Nôm Đƣờng luật. Từ đó, luận án nêu ra những vấn đề chƣa đƣợc nói tới hay đã nói

đến nhƣng chƣa đầy đủ, chƣa đúng chuẩn lắm. Thứ ba, chúng tôi nêu lên mục đích nghiên cứu và phân tích

của chính bản thân mình, chỉ ra đối tƣợng, khoanh vùng, phƣơng pháp nghiên cứu và bố cục của luận án.

– Chƣơng một: 22 trang. Luận án sẽ lƣợc khảo khái quát quy trình phát triển thơ Nôm

Đƣờng luật.

16

– Chƣơng hai: 36 trang. Chúng tôi đi vào điều tra khảo sát, nghiên cứu hệ thống đề tài, chủ đề

thở Nôm Đƣờng luật thế kỷ XIX nhằm tiếp cận nội dung thể loại.

– Chƣơng ba: 27 trang. hệ thống hình tƣợng không gian – thời hạn.

– Chƣơng bốn : 44 trang. cấu tạo bài thơ & nhịp điệu câu thơ.

– Chƣơng năm: 44 trang. khối hệ thống ngữ điệu .

– Phần kết luận: 11 trang. tổng hợp từ những yếu tố đƣợc khảo sát, chúng tôi thử

phác họa thế giới nghệ thuật thơ Nôm Đƣờng luật thế kỷ XIX và nêu lên quan niệm nghệ

thuật về con ngƣời của nhà thơ.

17

CHƢƠNG MỘT: KHÁI QUÁT quá trình trở nên tân tiến THƠ NÔM

ĐƢỜNG LUẬT

N.G.Tsenushevsky từng bảo rằng nếu không có lịch sử dân tộc của đối tƣợng thì cũng trở nên

không có lý luận về nó.D.X.Likhasev cũng nhận biết tầm quan trọng của lịch sử dân tộc thể loại,

cam đoan thể loại văn học “là một phạm trù lịch sử. Nó chỉ có mặt vào trong 1 quá trình

trở nên tân tiến nhất định của văn học và tiếp đến biến hóa và được thay thế” (dẫn theo [86 : 204]).

Từ điển thuật ngữ văn học cũng gợi ý: “Vì vậy khi tiếp cận những thể loại văn học, cần tính đến

thời buổi lịch sử dân tộc của văn học & những chuyển đổi, sửa chữa của chúng” [86 : 204]. Nhìn tổng

quát về các thay đổi trên các chặng đƣờng cải tiến và phát triển của thơ Nôm Đƣờng luật, chúng

tôi thấy nó từng bƣớc đƣợc triển khai xong cùng với nền văn chƣơng chữ Nôm nói chung, chi tiết

là trải qua ba quy trình : tiến độ hình thành (thế kỷ XII đến Quốc âm thi tập đầu thế kỷ

XV), giai đoạn trở nên tân tiến (từ Quốc âm thi tập đến hết thế kỷ XVIII) và quy trình cải tiến và phát triển ở

đỉnh điểm (thế kỷ XIX) với sự khởi đầu của thơ Hồ Xuân Hƣơng và kết thúc với thơ Trần Tế

Xƣơng.

1.1. quy trình hình thành

Thơ Nôm Đƣờng luật chắc hẳn rằng Thành lập và hoạt động thời điểm cuối thế kỷ XIII, tuy vậy về mặt văn bản, cho đến

nay, vẫn chƣa sƣu tầm đƣợc. Đại Việt sử ký toàn thư có chép: ” Nhâm ngọ (Thiên Bảo), năm

thứ tư (1282) ngày thu, tháng tám,…Bấy giờ có cá sấu đến sông Lô, vua Trần Nhân Tông sai

Thượng thư Hình bộ là Nguyễn Thuyên làm văn ném xuống sông, con cá sấu tự đi

18

mất (…) Thuyên lại giỏi làm thơ phú quốc âm. việt nam thơ phú dùng nhiều quốc âm, thực bắt

đầu từ đây.) [43,48]. Sáng tác trước tiên lƣu lại đƣợc là vào đầu thế kỷ XIV, bài thơ tƣơng

truyền là của nàng Điểm Bích trong mẩu chuyện với sƣ Huyền Quang. Để có thể cam đoan

rằng có một giai đoạn hình thành, tất nhiên phải có cơ sở lý luận: Xét từ gốc độ ngôn ngữ,

đến thế kỷ XIII, chữ Nôm có đầy đủ khả năng để trở thành thứ văn tự dùng trong sáng tác văn

học. Còn xét từ góc nhìn văn học, sự xuất hiện của Quốc âm thi tập vào nửa thời điểm đầu thế kỷ XV tuy

có vẻ như là một trong event đột biến tuy vậy phải là một trong những tập đại thành, yên cầu phải có sự chuẩn bị từ

trƣớc về mặt thể loại. và lại đó cũng là quá trình mở màn cho nền văn chƣơng chữ Nôm. Tác

giả cuốn Văn chương chữ Nôm gọi đấy là phôi thai thời đại (1225 – 1430), trong số ấy Nguyễn

Sĩ Cố với Quốc âm thi phú, “có tài làm thơ quốc âm và khéo khôi hài”, Phố Chu Văn An (? –

1370) với Quốc ngữ thi tập , Hồ Quí Ly làm phú bằng quốc âm…

1.2. quy trình cách tân và phát triển

quy trình cải cách và phát triển thơ Nôm Đƣờng luật là từ Quốc âm thi tập của Đường Nguyễn Trãi (đầu

thế kỷ XV) đến thơ Hồ Xuân Hương cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX). Nói một cách khái

quát, trải qua bốn thế kỷ, thể loại này đã từ chỗ thể nghiệm đi đến không chuyển biến, từng bƣớc & về

nhiều mặt, trong các số ấy có luận điểm cấu tạo bài thơ, số lƣợng âm tiết (chữ) trên mỗi dòng thơ. Nếu

Đường Nguyễn Trãi là ngƣời mở màn con đƣờng Việt hóa thì Hồ Xuân Hƣơng, chính bà Chúa thơ

Nôm ấy đã tạo nên bƣớc ngoặt lớn đƣa thơ Nôm Đƣờng luật vào con đƣờng Việt hóa hoàn

toàn ở thế kỷ XIX. Đi

19

vào chi tiết, chúng tôi đánh giá về các bước trở nên tân tiến quá trình này thông qua những tập thơ

vượt trội :

1 là, với Quốc âm thi tập, Phố Nguyễn Trãi đã tô đậm xu hƣớng dân tộc bản địa hóa ở hình

thức thẩm mỹ và nghệ thuật lẫn nội dung thể loại, đúng nhƣ Gs Đặng Thai Mai đã khẳng định Nguyễn

Trãi là ngƣời trước tiên có công lớn: một nỗ lực để kiến thiết một lối thơ VN. Gs Đinh

Gia Khánh cũng nhận xét thấy: “Nguyễn Trãi là nhà thơ rất có ý thức” trên con đường tìm tòi

một thể thơ dân tộc rất nhiều thoát ly Đường luật trong lúc vẫn giữ đẳng cấp và sang trọng chung của thơ

Đường luật [35, ]. bộc lộ rất nổi bật của xu hƣớng dân tộc hóa là ở cả hai điểm sau đây:

– Về mặt nội dung, “Nhìn bao quát thì 254 bài thơ trong Quốc âm thi tập trước hết là

thơ về chủ đề vạn vật thiên nhiên. Phố Nguyễn Trãi ca ngợi cảnh vật nước nhà với tấm lòng tin yêu, rộng

mở… “[85 : II : 258]

– Về mặt hình thức, Phố Nguyễn Trãi có rất nhiều sáng tạo. “Về thể loại, trong thơ quốc

âm Phố Nguyễn Trãi có một số bài làm theo luật Đường; nhưng ít nhiều bài không phải luật

Đường. chính là thơ Việt đang trên xu hướng, định hình , có sự tiếp thu cả thơ Đường lẫn thơ

ca dân gian dân tộc bản địa (…) câu 6 chữ xen vào các câu 7 chữ (…) có những câu tuy là 7 chữ,

nhưng cách ngắt nhịp 3/4 cho phép ta hiểu đó không hẳn là câu 7 chữ của thơ China

(vốn ngắt nhịp 4/3 là chính) Phố Nguyễn Trãi đã sử dụng một vốn từ tiếng Việt phong phú và đa dạng bậc

nhất vào thời ấy để sáng tác thơ (…) Nguyễn Trãi cũng rất thích dùng thành ngữ, tục ngữ của

quần chúng… “[85 : II : 258 – 259]. Gs Lê Trí Viễn cũng nhận thấy: ” Thể thơ lục ngôn, nói

đúng hơn là thể thất ngôn bát cú có chen vào những câu lục ngôn, đó là

20

một sự thay đổi có thể là 1 trong những thí nghiệm tìm tòi một âm điệu mới ra phía bên ngoài khuôn phép luật

Đường ” [94:54]

Hai là Hồng Đức quốc âm thi tập vào nửa sau thế kỷ XV một mặt thừa kế nội dung

dân tộc ở Quốc âm thi tập , mặt khác cũng có những tìm tòi mở hƣớng về phía xã hội hóa.

tất nhiên là tập thơ có nhiều hạn chế; lại là cái chính: đề tài thông tục nhƣng lại mang khẩu

khí cao sang. Thi tập dường như nặng nề đặc điểm cung đình. tuy vậy, “…nhiều thành ngữ, tục

ngữ, từ lấp láy được sử dụng (…) Tính ước lệ tượng trưng là phổ cập trong sản phẩm thực tế nhưng

cũng đều có xu hướng tả thực với các cụ thể chi tiết, nhộn nhịp “(85 : I : 323). Về nhịp 3/4, có

nhà nghiên cứu cho rằng: “Một vài câu có cắt nhịp 3/4 hoặc có vần bằng ở giữa câu, thì có

thể là do ngẫu nhiên chứ không hẳn dụng ý của nhà thơ” [79:79]. Chúng tôi không nghĩ nhƣ

vậy mà nhận định rằng nhịp 3/4 là 1 trong hiện tƣợng rất dị rất nước ta, rất có ý nghĩa. không chỉ có vậy,

tập thể đã có những thể nghiệm trong những công việc vận dụng thơ Đƣờng luật để tự sự & để trào

phúng, tuy sự tìm tòi ch._.ƣa đƣợc rõ rệt nhƣng cũng gây đƣợc ấn tƣợng. Nó đã giúp đỡ những nhà

thơ sau đó rút ra bài học kinh nghiệm không thắng lợi khi sử dụng Đƣờng luật để tự sự và bài học thành

công khi dùng Đƣờng luật để trào phúng.

Ba là Bạch Vân thi tập (thƣờng đƣợc gọi bằng Bạch Vân quốc ngữ thi) của Nguyễn

Bỉnh Khiêm (1491 – 15850) “Một cây đại thụ rợp bóng suốt thế kỷ XVI”. Nếu trong thơ chữ

Hán, những thể tài đề vịnh, thù tạc, trữ tình đều đƣợc bảo lƣu rất đậm thì ngƣợc lại dƣờng nhƣ

trong thơ chữ Nôm đa số là thơ ngôn chí. gần cận với Nguyễn Trãi về nội dung tƣ tƣởng

nhƣng nếu nhƣ thơ Đường Nguyễn Trãi thiên về cái tinh tế trong những lúc diễn tả sự tình tiết, những

rung động thầm kín của trái tim thì thơ Tuyết Giang phu

21

tử thiên về cái uyên thâm chậm lại các nghĩ suy về thế sự. Gs Đinh Gia Khánh khi nhận

đánh giá về thơ Đƣờng luật của hai thế kỷ XVI & XVII chắc rằng dựa vào thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm:

“Sang những thế kỷ XVI và XVII thì (…) thơ Đường luật vốn rất phù hợp với nhu cầu trữ tình lại

đã được rất nhiều tác giả sử dụng để viết về triết học, về đạo lý, có nghĩa là thể hiện những suy tư về

quả đât, về xã hội,…”. cùng với chân dung một con ngƣời luôn tự chủ, bình tĩnh, thư thả,

thƣ thái, thƣờng sáng sủa, mếm mộ thiên nhiên, hòa mình vào thiên nhiên, là âm vang của

những dòng thơ tiếng Việt đơn giản và giản dị, trong trắng, vừa có cái chi tiết tấp nập khi tiếp cận cuộc

sống, vừa nâng lên tầm khái quát, cô đúc nhƣ những chân lý. Quả thật tập thơ đã có những

góp phần mới cho xu hƣớng Việt hóa & quá trình dân chủ hóa thể loại này. Gs Bùi Duy Tân

viết: “Thơ Nôm Đường luật của Nguyễn Bỉnh Khiêm đã được Việt hóa thêm 1 bước, nhất

là về mặt ngôn từ, rất gần với thơ Nôm Nguyễn Công Trứ, thậm chí là Nguyễn Khuyến thời

sau, Một trong những bài thơ đó, không tự giác mà nhà thơ đã phá tan cổ điển khuôn sáo,

cầu kỳ , ước lệ trong đẳng cấp thơ Nôm thời Lê Thánh Tông (…) đánh giá về phong cách ngôn

ngữ thì thơ Nôm Nguyễn Bỉnh Khiêm cũng phản ảnh rất rõ tác động ảnh hưởng càng ngày càng mạnh mẽ của thơ

ca dân gian vào dòng xoáy văn học viết của tri thức phong kiến.” [79 : 155 – 156]. Nhà phân tích

Mai Quốc Liên nhận xét: “Nguyễn Bỉnh Khiêm đã đóng góp thêm phần quan trọng vào vấn đề kiến tạo

thơ tiếng Việt (…) ông liên tiếp cái tiến trình sử dụng & không chế gia công bằng chất liệu ngữ điệu thuần

Việt. nhất là đã dẫn vào thơ các gia công bằng chất liệu thường ngày, các câu chữ xuất từ ca dao,

tục ngữ, từ lời nói dân dã. chính là các bước dân chủ hóa nền

22

văn học dân tộc bản địa, một các bước vĩ đại. các câu thơ của (…) Nguyễn Bỉnh Khiêm;

Thèm nỡ phụ canh cua rốc

Lạnh đà quen đắp ổ rơm

chúa dựng bên phía trong nó một sự chuyển biến vĩ đại, một sự từ bỏ một nền mỹ học quan

phương cung đình có phần nào rập khuôn thơ China, tới sự việc kiến thiết một nền mỹ học

dân tộc bản địa. Nó cũng là biểu lộ của mỹ học của cái thường ngày, bình dị…” [96 : 107 – 108].

GS Lê Trí Viễn, trong nội dung bài viết Tài thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm còn cam kết “Thơ Nguyễn

Bỉnh Khiêm là thơ hay với tương đối đầy đủ phẩm chất thơ. Cách dùng từ thoải mái, thêm chút tự do &

có những lúc có thể nói ngang tàng (…) sử dụng hư từ lạ và tài:

Cá tôm tối chác bên kia bến

Củi đuốc ngày mua mé nọ đèo

(…) “Ngâm biếm nguyệt “và”chén vầy thu” thì sức cô đúc nhượng gì thơ chữ Hán:

tuy nhiên bắc kìa ai ngâm biếm nguyệt

Lầu nam nọ khách chén vầy thu

(…) âm điệu thì khỏi nói. Nào chen lục ngôn hoặc toàn lục ngôn. Nào ngắt nhịp bất chấp

nhạc điệu thơ luật mà chỉ nghe theo nhạc điệu của hồn thơ, chẳng chút e dè” [96: 157]. Đỗ

Kim Thịnh, trên tạp chí nghiên cứu và phân tích văn hóa truyền thống thẩm mỹ số 6/1991 có bài ý niệm đạo đức

và thẩm mỹ của Nguyễn Bỉnh Khiêm trong những số đó ông chỉ ra bản sắc văn hóa, con tim nước ta

ở thơ Nôm Nguyễn Bỉnh Khiêm “Sự gắn bó với các ngạn ngữ dân ca Việt được ông biểu lộ

trong số bài thơ Nôm – thứ quốc ngữ đầu

23

tiên của dân tộc càng chứng tỏ sức sống của văn hóa truyền thống cội nguồn, nối mạch thơ văn ông truyền

đạt cho đời sau. ngôn ngữ trong thơ ông trong sáng khắc ghi được phong vị, truyền thống của đời

sống rất Việt Nam:

phòng bếp trà hâm đã sôi măng trúc

Nƣớng cỏ cày thôi, vãi hạt bông.

Cửa vắng Chiến Mã xe thôi quýt ríu,

Cơm no tôm cá kẻo thèm thuồng”[ 82,80]

chặng đường từ sau Nguyễn Bỉnh Khiêm đến trước Hồ Xuân Hương là chặng đƣờng giảm

sút chất giá trị không chỉ riêng thể loại thơ Nôm Đƣờng luật mà nói chung, dƣờng nhƣ mọi

sáng tác văn chƣơng bấy giờ, mặc dầu số lƣợng tác phẩm rất nhiều và thơ Đƣờng luật cũng tương đối

đƣợc ƣa chuộng (Chẳng hạn riêng Trịnh Doanh đã có 241 bài thơ Nôm trong Càn nguyên

ngự chế thi tập). mặc dù vậy, sự xuất hiện của ba truyện thơ Nôm khuyết danh (cho tới lúc này

vẫn chưa biết chắc thời gian xuất hiện) trong những số ấy tác giả “kết” các bài thơ Đƣờng luật lại

để tự sự là 1 trong thể nghiệm rất cần thiết. Truyện Vương Tường gồm 39 bài thơ thất ngôn bát cú

& 10 bài thất ngôn tứ tuyệt. Tô công phụng sứ gồm 24 bài thất ngôn bát cú. Lâm tuyền kỳ

ngộ (còn gọi là Bạch Viên Tôn Các) gồm 146 bài thất ngôn bát cú, 1 bài thất ngôn tuyệt cú ở

cuối truyện ( không chỉ có thế còn có bài Thạch tuyền ca khúc phỏng theo thể hát nói)

Qua thể nghiệm, có thể thấy rất rõ là: nếu sử dụng thơ Đƣờng luật thất ngôn bát cú

hay tuyệt cú để tự sự thì sẽ không thắng lợi. Để tự sự những event, diễn biến cần móc xích,

đan xen cho nhau, nghĩa là cần có tính liên tục; trong những khi đó, Đƣờng luật lại có cấu tạo chặt

chẽ trong từng bài, tức sự hoàn hảo, khép kín, không đồng ý sự giãn nở, nhịp nhàng.

24

nói theo cách khác, có sự mâu thuẫn không hề giải quyết giữa hình thức thế loại với nhu cầu của

tự sự .

Nhìn lại cả quy trình phát triển từ Quốc âm thi tập đến trước Hồ Xuân Hương, thì xu

hƣớng chung của thơ Nôm Đƣờng luật là dân tộc hóa & cộng đồng hóa. cạnh bên các đóng

góp lớn, các thành tựu nghệ thuật và thẩm mỹ là những thể nghiệm, tìm tòi nhƣng không thắng lợi.

dĩ nhiên, luận điểm cải biến thơ bảy chữ ra xen sáu chữ không hẳn là nhạc điệu luôn thất bại

mà ngƣợc lại dƣờng nhƣ có 1 nhạc điệu khác có ý nghĩa sâu sắc và thẩm mỹ.

1.3. quy trình cải tiến và phát triển Ở đỉnh cao

1.3.1 Tổng quan:

Nhiều nhà phân tích đã thống nhất đánh giá và nhận định Thơ Nôm Đƣờng luật từ Hồ Xuân

Hƣơng đến Trần Tế Xƣơng là giai đoạn trở nên tân tiến ở đỉnh cao của thể loại này. PGs Hoàng

Hữu Yên viết: “…nhất là từ giữa thế kỷ thứ XVIII về sau, thơ Nôm nói chung đều viết theo thể

luật Đường hoàn chỉnh. với những thành tựu bùng cháy của thơ Bà huyện Thanh Quan, nhất là

thơ Hồ Xuân Hương thì thể thơ Nôm Đường luật không thay đổi, đạt đến đỉnh điểm nghệ thuật” [39 :

123]. đương nhiên, để đạt đƣợc đến đỉnh cao nghệ thuật và thẩm mỹ, sự thành tựu tỏa nắng rực rỡ ấy, hoàn toàn có thể có tương đối nhiều

nhân tố, ví dụ điển hình, các chặng đƣờng trƣớc đó nhƣ các thể nghiệm & đặc biệt là mấy

chục năm cuối thế kỷ XVIII nhƣ một chặng chuyển tiếp: “Riêng về phương diện văn chương,

có thể nói sự an khang của ba bốn chục năm về cuối thế kỷ XVIII là cái buồng đợi

(salle d’attente) để lấy người ta vào thế kỷ XIX.” [18,33]. Trong chặng đƣờng chuyển tiếp

vắt qua hai thế kỷ ấy,

25

cũng là mở đầu cho thế kỷ XIX, có Phạm Thái (1777 – 1813) & Trịnh Hoài Đức (1765 –

1825), một trong những Gia Định tam gia thi.

đây là một bài thơ tiêu biểu vượt trội, bài Tự trào của Phạm Thái:

Năm bảy năm nay những loạn ly,

Cũng thì duyên phận cũng thì thì.

Ba mƣơi tuổi lẻ là bao nả,

Năm sáu đời vua khéo chóng ghê!

Một tập thơ dày ngâm sảng sảng,

Vài nai rƣợu kếch ních tì tì.

Chết về tiên bụt cho xong kiếp,

Đù ỏa trần thế sống mãi chi?

bên cạnh qui luật cải tiến và phát triển của mình thể loại, chúng tôi còn nghĩ tới việc tác động

mạnh bạo, sự thâm nhập & thấm sâu của văn hóa truyền thống dân gian vào thơ Nôm Đƣờng luật, hay nói

đúng hớn là sự chuyển hóa, có khả năng hỗ tƣơng từ cả 2 phía. thực tế, trong dân gian, từ

thời điểm cuối thế kỷ thứ XIV, trong câu chuyện Hà Ô Lôi (Lĩnh Nam Chích Quái của trần thế Pháp)

đã có ba bài tứ tuyệt (chữ Nôm) ghi lại nhƣ sau:

Bài thứ nhất: Chỉn đà náu đến nguyện làm tôi,

Hai chữ Thiên- Tiên để cha Lôi.

Bài thứ hai: Sƣơng kế đầu sƣơng vẹn đƣợc mƣời,

những nơi quyền quí thiếu chi ngƣời.

bởi vì thanh sắc nên say đắm,

Khá tiếc cho mà lại khá cƣời!

Bài thứ ba : Sinh tử là trời sá quản bao,

đàn ông miễn đƣợc tiếng anh hào.

26

Chết vì thanh sắc cam là chết,

Chết đáng là nên cơm cháo nào.

Văn học dân gian thế kỷ XVIII cũng có nhiều bài tuân theo thể Đƣờng luật, nhƣ một

số bài thơ cho là của Trạng Quỳnh. dẫu thế, hiện tƣợng thông dụng hóa, dân gian hóa của thơ

Nôm Đƣờng luật vào thế kỷ XIX dƣờng nhƣ đã biết thành một nét đặc trƣng của cuộc sống văn

hóa dân tộc.

có thể nói rằng thêm rằng đây chính là quy trình tiến độ vàng son của thể loại thơ Nôm Đƣờng

luật. Gs Trần Thanh Đạm nhận định: “Riêng thể thơ luật, tính từ Hồ Xuân Hương, Bà huyện

Thanh quan cho tới những bài thơ trường thiên liên hoàn của Nguyễn Đình Chiểu (Điếu

Trương Định, Điếu Phan Tòng) , những bài xướng họa giữa Tôn Thọ Tường & Phan Văn Trị

đến các tác phẩm của Nguyễn Khuyến, Tú Xương sau này, tất cả chúng ta cũng tận mắt chứng kiến một sự

nở rộ, đa dạng về nghệ thuật…” [23 : 13]

Để đạt đến đỉnh điểm của sự đi lên, thơ Nôm Đƣờng luật đã kiên trì liên tiếp xu

hƣớng dân tộc bản địa hóa của khá nhiều thế kỷ trƣớc, đồng thời, chuyển nhanh trên con đƣờng dân chủ

hóa cả nội dung lẫn hình thức thể loại.

1 cách khái quát, nói theo một cách khác thêm về hình thức câu thơ Nôm Đƣờng luật tiến độ

này: hầu nhƣ đã xóa sổ hình thức câu thất ngôn đan xen lục ngôn, nhƣ Gs Đinh Gia Khánh

nhận xét & lý giải: “Thơ Đường luật có pha lục ngôn sẽ ít thấy từ thế kỷ XVIII trở đi, chắc hẳn rằng vì

lúc đó các thể thơ yêu vận như tuy nhiên thất lục bát và thơ lục bát đã đủ thành thục để đáp

ứng 1 cách phù hợp hơn với cảm quan về âm điệu của người việt cũng như yêu cầu phản

ánh của thơ ca Việt” [35 : ]

27

1.3.2. đi vào chi tiết cụ thể, để tạo sự diện mạo của thơ Nôm Đƣờng luật giai

đoạn này, chúng tôi thấy có các khuôn mặt tiêu biểu: Hồ Xuân Hƣơng, Bà

huyện Thanh Quan, Nguyễn Công Trứ , Nguyễn Đình Chiểu, Nguyễn Khuyến

và Trần Tế Xƣơng.

1.3.2.1 Hồ Xuân Hƣơng:

Đặt qua 1 bên tập thơ Lưu Hương ký mà trong số ấy có thơ Nôm lẫn thơ

Hán ch ỉ xét riêng mảng thơ Nôm đƣợc truyền tụng là của Hồ Xuân Hƣơng, thì

Hồ Xuân Hƣơng đã xứng danh là bà chúa thơ Nôm, ngƣời tạo nên bƣớc ngoặt

vĩ đạ i cho tiến trình cải tiến và phát triển thơ Nôm Đƣờng luật. Nhƣ vậy còn nếu không kể

đến tập Lưu Hương ký (phần thơ Nôm) thì đặc điểm dân dã Nổi lên đậm nét ở thơ

Xuân Hƣơng, đúng nhƣ Gs Đặng Thanh Lê nhận xét: “Và với nhà thơ, thể thơ

Đường luật đã xa quý phái trữ tình trang nghiêm cao quí để đi thẳng vào cuộc sống thường ngày đời

thường, góc cạnh, chua xót, kịch liệt – nhưng đó là cuộc sống đời thường đích thực, không những dân tộc

mà còn rất là bình dân.”[38 : 112]. Gs Lê Trí Viễn, trong chuyên đề Thơ Hồ Xuân

Hương, sau khi đối chiếu với Quốc âm thi tập & thơ Nôm thời Hồng Đức, đã phân

tích tính chấ t dân chủ , t rần tục ở mảng thơ Nôm truyền tụng là Hồ Xuân

Hƣơng: “Nói chi đến tính chất long trọng, quí phái của thể Đường luật. Đường luật mà thơ

Nôm thì ít nhất cũng đều có từ Quốc âm thi lập, nhưng tính trang trọng chưa có gì đổi. Thơ Nôm

đời Hồng Đức khoác áo quan phương. Đến Xuân Hương, Đường luật mới có khá đầy đủ đặc điểm

dân chủ, trần tục & rất riêng, nó đã được Xuân Hương hóa. Dấu ấn của nữ sĩ trên thể thơ

ngoại lai này là không khi nào phai” [91 : 36] Chúng tôi thấy rằng bởi vì lấn sân vào

khai thác cuộc sống mà thơ Xuân Hƣơng đã làm nên gương mặt mới cho thơ

Nôm Đƣờng luật , ở đó

28

nội dung thơ ca gần gũi vớ i cuộc sống đời thường hơn trƣớc nhiều. Gs Lê Trí Viễn chỉ ra

rằng: “Cũng là nhằm khai quật cuộc sống, nhưng lấn sân vào thể loại thơ Đường

luật trữ tình, thủ thuật “biểu hiện”, “thuyết phục & cuốn hút” của Xuân

Hương lắm nét cá biệt . có rất nhiều cung bậc trong trữ tình (. . .) nhưng bao

giờ cũng nồng cháy bên trong 1 tấm lòng thiết tha vô hạn với cuộc sống thường ngày.”

[91 : 34 – 35]. về tính chất dân tộc hóa và t ính chất đời thƣờng của thơ Hồ

Xuân Hƣơng, Gs Nguyễn Lộc viết: “Dướ i ngòi bút của Hồ Xuân Hương, thơ

Đường luật được vận dụng theo hướng dân tộc hóa triệt để trong hạng mục

mà thể tài cho phép (.. .). Bà đã đưa được vào một thể thơ vốn đài các, trang

trọng một nội dung thông tục, mỗi ngày.” [48:11] Gs Lê Trí Viễn không ch ỉ

cam đoan tính chấ t dân tộc ở thơ Xuân Hƣơng mà còn ch ỉ ra rằng Xuân

Hƣơng đã dân chúng hóa thể thơ Đƣờng luật: “Đường luật là một loại sản phẩm

quí tộc hóa ở VN. thi cử nâng nó lên địa vị quyền thế của 1 qui tắc có

pháp luật trường thi đảm bảo. Nó phải thanh tân, tao nhã, lại phải tr ịnh

trọng, nghiêm trang. Nó phả i mang trong nội dung châu ngọc của văn chương

hay khuôn phép của đạo lý. Nó phải là lợi khí ở trong tay phéo tắc, khuôn

mực, nó ra vào của quyền quí hay ít ra cũng là môn đồ của Khổng Mạnh.

Xuân Hương làm ngược tất cả. Bà đường hoàng hạ giá thể thơ cao quí ấy, lôi

nó thoát ra khỏi địa điểm sang trọng, bắt nó mang một nội dung vô cùng nhân dân, tầm

thường & có khi thô lậu nữa. Bà đã dân chúng hóa nó trên một qui mô sâu

rộng.” [ 91:42]

kết luận , các nhà nghiên cứu đã quan niệm nhất thống quan điểm rằng mảng thơ

Nôm truyền tụng của Hồ Xuân Hƣởng là mang ý nghĩa dân tộc, t ính dân chủ , hết

sức dân dã, thông tục, trần tục, đời thƣờng. Chúng tôi muốn nói

29

thêm: các điểm đó ở Hồ Xuân Hƣơng đã chiếm lĩnh đến đỉnh điểm chƣa từng

có trong l ịch sử cải cách và phát triển thể loại . Ch ỉ cần làm một so sánh:

– Về các chủ đề lý tƣởng “ái ưu”, lý tưởng “trung hiếu” và phẩm

chất kẻ sĩ quân tử , theo thứ tự chiếm tỷ lệ ở:

Quốc âm thi tập: : 6,3% 6,3% 14,6%

Hồng Đức quốc âm thi tập : 1,5% 2,4% 7,3%

Bạch Vân (quốc ngữ) thi tập : 10,0 % 3,1% 7,4%

trong khi ở thơ Hồ Xuân Hƣơng không tồn tại bài nào.

– Ngƣợc lạ i , về chủ đề cuộc sống xã hội, đất nƣớc, con ngƣời theo thứ

tự chiếm mật độ ở :

Quốc âm thi tập : 1,6% 0,4%

Hồng Đức quốc âm thi tập : 6,4% 4,8%

Bạch Vân (quốc ngữ) thi tập : 3,1% 3,1 %

trong lúc ở thơ Hồ Xuân Hƣởng, tỷ lệ ấy không hề nhỏ : 22,5% và 22,5%

– trong những khi từ thuần Việ t chiếm mật độ ở Quốc âm thi tập là 89,4%, Hồng

Đức quốc âm thi tập là 88,1%, Bạch Vân (quốc ngữ) thi tập là 92% thì ở Hồ

Xuân Hƣơng là 94,8%.

– trong những khi ở Quốc âm thi tập, cứ 3,6 câu thơ có một từ Hán Việt , ở

Hồng Đức quốc âm thi tập là 4,4, ở Bạch Vân (quốc ngữ) thi tập là 4,1 thì ở

Xuân Hƣơng là 8,7.

– Điển cố và thi liệu Hán học ở Quốc âm thi tập là 15%, Hồng Đức

quốc âm thi tập là 10,1%, ở Bạch Vân (quốc ngữ) thi tập là 7,3% thì ở thơ

Xuân Hƣơng chỉ có 2,2%.

1.3.2.2. Bà huyện Thanh Quan (Nguyễn Th ị Hinh)

30

Sánh vai với Xuân Hƣơng và trọn vẹn khác xa với Xuân Hƣơng trong

đẳng cấp là Bà huyện Thanh Quan. Gs Nguyễn Lộc nhận định và đánh giá cao thơ Nôm

Đƣờng luật của hai nhà thơ nữ này: “Dung lượng của thể tài hạn chế & cách

luật của nó nghiêm ngặt . tuy nhiên các nhà thơ Nôm viế t bằng thể thơ Đường Luậ t

vẫn có các thành lựu rất đánh kể, như Hồ Xuân Hương, bà huyện Thanh

Quan” [48: 11]. Riêng về bà Nguyễn Thị Hinh, Gs có nhận xét: “Còn thơ

Đường luật của Bà huyện Thanh Quan, xuấ t hiện dưới dạng cổ điển, niêm

luật ngặt nghèo , nội dung lịch sự và trang nhã, đặc biệt quan trọng về âm hưởng thì thơ bà rất là

dồi dào, lôi kéo. Bà huyện Thanh Quan ch ỉ còn lạ i có mấy bài thơ Đường

luật , về phương diện nghệ thuật , nói theo một cách khác là những viên ngọc được một

người thợ tay nghề cao mài dũa kỹ lưỡng vì thế nó lóng lánh trăm nghìn sắc tố.”

[48: 11]. Xét từ góc nhìn thể loại , sự có mặt của hai nhà thơ nữ đó đã chứng

minh sự đa dạng mẫu mã , đa dạng của sang trọng thể loại , đồng thời khẳng định

rằng dòng thơ Nôm Đƣờng luật đến vào đầu thế kỷ XIX đã có các bƣớc phát

triển vƣợ t bậc, đã có mặt sang trọng tác giả . Chúng tôi thấy rằng ở giai

đoạn trƣớc, dòng thơ Nôm Đƣờng luật chỉ xuất hiện phong cách thời buổi &

đẳng cấp thể loại . Đến bây giờ, đã rất có thể cam kết có 1 đẳng cấp và sang trọng

Xuân Hƣơng và một phong cách Nguyễn Th ị Hinh. Nếu giai đoạn trƣớc rút ra

bài học không chiến thắng về tác dụng tự sự, thì tiến trình này với Hồ Xuân

Hƣơng (và nhiều tác giả khác về sau) đã cam kết tính năng trào phúng

của thơ Nôm Đƣờng luật .

1.3.2.3. đóng góp cũng khá đáng chú ý vào quá trình dân chủ hóa là nhà

thơ Nguyễn Công Trứ . Nếu thể loại hát nói đƣợc ông vận dụng để diễn đạ t

chí nam giới và định hướng thưởng lạc của chính mình thì thể loại thơ Nôm

31

Đƣờng luật là cho chủ đề cảnh nghèo & thế thái nhân tình trong thơ ông.

Tình cảnh các ngƣời lép vế t rong xã hội , thực chất đạo đức của bọn giàu

có bọn bất tài mà hay hại ngƣời , bọn tráo trở gian lận, cái mối đe dọa của đồng

tiền đã chà đạp cả nhân nghĩa, đã chi phối mọi tình cảm, mọi mối quan hệ cộng đồng ,

làm rạn vỡ luân lý đạo đức cổ xưa đã đƣợc nhà thơ trình diện, đả kích.

Lạ i có khi, vì bế tắc, khó chịu, nhà thơ buột mồm chửi đổng. Gs Nguyễn Lộc

cho rằng: “Tiếng nói tố cáo đồng xu tiền của Nguyễn Công Trứ vừa có sắc tố

phong kiến lại vừa có nhân tố nhân dân là vì vậy”[48: 227]. Nguyễn Công Trứ

không b ị ảnh hƣởng gì bởi cơ chế văn hóa của triều Nguyễn, có thể nói rằng là

ngoài vòng cương tỏa . do vậy ông sáng tác toàn thơ Nôm, ch ỉ có 1 bài chữ

Hán là bài Tự thọ . Nội dung thơ Nôm theo thể Đƣờng luật của ông nói theo một cách khác

gọn là thơ ký thác tâm sự , hiện thực & định hướng. Đọc thơ ông, có thể thấy rõ

mồn 1 cuộc đời vớ i những thăng trầm buồn vui của ông, những ý nghĩ chân

thành, những yêu ghét minh bạch, những cảm hứng thâm thúy, thấm thía. Gs

Trƣơng Chính nói đến thơ kim chỉ nan của ông là “không khô khan trừu tượng,

không nêu chung chung về xử thế t iếp vật, mà chính là các cảm nghĩ ông rút

ra từ cuộc sống đời thường. Chưa hẳn giáo điều mà là kinh nghiệm tay nghề của ngườ i từng

trả” [16:42] Về mặt nghệ thuật và thẩm mỹ, thơ Nôm Đƣờng luật của ông có cách diễn

đạt hết sức bình dân đối với tất cả một hệ thống ngôn từ thơ rất gần gũi với lời ăn

khẩu ca của quần chúng nhân dân. Nhiều câu thơ, thậm chí là có khi nguyên

bài thơ hầu nhƣ đƣợc cấu tạo bởi thành ngữ , tục ngữ & nhà thơ cũng tƣ duy

theo cách tƣ duy của thành ngữ , tục ngữ. Gs Trƣơng Chính nhận xét: “Theo

chân Phố Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Nguyễn

Công Trứ dùng không ít tục ngữ , ca dao,

32

tiếng địa phương, khi cần, cả t iếng tục (. . .) cốt tìm một cách diễn đạ t thông

thường đơn giản , nhưng chính lại là sinh động, để đi sâu vào lòng người” [16:

40].

1.3.2.4 khởi đầu chặng đƣờng nửa sau thế kỷ XIX là Nguyễn Đình

Chiểu . Nhà thơ mù lòa này l ại có con tim yêu nƣớc ngời sáng nhƣ một Nguyên Nhân,

biểu thị ngay trong khi có xích míc với lòng trung quân, “ông đã sáng suốt gạt

bỏ mẫu thuẫn bằng cách gạt bỏ sự ngu trung, để rồi tâm lý và hành vi

theo một số mực thước của người đồng chí yêu nước, yêu dân”, “nếu (.. .) ông

bạn thân Phan Văn Trị đã ” vừa đi vữa đái vẽ nên rồng” , thì ông, tuy mắt mù

nhưng ông nghe rất rõ cái tiếng “lão xao” của “xe ngựa” của đám vua quan

triều Nguyễn và ông nghĩ:

Biết ai thiên tử , biết ai thần?”[44: 81]

Trong bài viế t trái đất nghệ thuật và thẩm mỹ của Nguyễn Đình Chiểu , PTs Mai

Quốc Liên đã chỉ ra v ị trí của Nguyễn Đình Chiểu trong l ịch sử văn học dân

tộc: “Nguyễn Đình Chiểu là một trong gạch nố i lớn, có ý nghĩa chuyển tiếp (.. .) là

ngôi sao sáng Hôm (. ..) & là ngôi sao sáng Mai. ..” [46: 187]” Nguyễn Đình Chiểu là

ngọn cờ đầu của phong trào văn chương giải phóng mà đặc điểm nhấn là tình

cảm yêu nước mãnh liệt gắn bó với tính nhân dân thâm thúy, t ính dân chủ ngày

càng được chăm sóc trải qua việc biểu đạt con người bình thường…” “Ngôn

ngữ nghệ thuật và thẩm mỹ là ngữ điệu của đờ i sống mỗi ngày, tín hiệu của mộ t thi

pháp nghệ thuậ t mới. Trong phong trào dân chủ hóa văn chương, Nguyễn Đình

Chiểu đã liên tiếp bước đi của Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, ông đã quay lại

tới cả nhập thân vào nền văn hóa dân gian.” (46: 190). Nguyễn Đình Chiểu

là một tấm gƣơng về lòng yêu nƣớc, về t rách nhiệm, thiên chức của ngƣời cầm

bút:

33

Chở bao nhiêu đạo, thuyền không khẳm,

Đâm mấy thằng gian, bút chẳng tà.

Trong thơ ca yêu nƣớc chống Pháp của ông có những lời thơ phỉ báng

lên án khi phải đối diện với bọn ngƣời dơ dáy đƣợc tình thế rối ren đƣa lên

ngự vì:

Lổm xổm giƣờng cao thấy chó ngồi

Nhƣng đa phần là “những khúc bi tráng, ngợi ca những con ngườ i

nghĩa dũng ban đầu kháng Pháp (.. .) những người anh hùng kiểu mới của

thời đại (. . . ) các lãnh tụ kháng Pháp giữ gìn tổ quốc, bảo vệ dân lành:

Anh hùng thà thác chẳng đầu Tây,

Một giấc sa trường phận cũng may.” [61: 28]

Xuân Diệu đã có lần thấy ở nhà thơ mù lòa này cả lòng yêu nƣớc lẫn sự

căm thù và nhất là ” nước mắt đọng lạ i giữa những câu thơ thất ngôn, mà

điển hình là mười bài thơ liên hoàn Điếu Trương Công Định như một dòng

châu không dứ t .” [20: II: 240] “Nguyễn Đình Chiểu cột chặt nhân nghĩa với

đất nước :

Mến nghĩa bao đành cam phận nước,

Có nhân nào nỡ phụ tình nhà.” [25: 285]

1.3.2.5. Một gương mặt tiêu biểu vượt trội khác của thơ Nôm Đƣờng luật nửa sau

thế kỷ XIX, một t rong những đại biểu lớp cuối của một kiểu nhà Nho- kiểu

nhà Nho nhân dân – là Nguyễn Khuyến. Đó là 1 trong những nhân cách trong sạch, một

tâm hồn cao thƣợng, khí tiết . cùng theo với Tú Xƣơng , ông đã làm ra diện mạo

thơ Nôm Đƣờng luậ t các thập kỷ cuố i cùng của thế kỷ XIX. đây là một

trong vài ba nhà thơ Nôm Đƣờng luật xuấ t sắc nhất. Nói nhƣ Phan Ngọc, đến

đây, thể loại này đã “biểu lộ năng lực diễn tả

34

cao nhất [64: 71]. dự án công trình nghiên cứu và phân tích tập thể của Viện Văn học Thi hào

Nguyễn Khuyến, đời và thơ đã cho thấy Nguyễn Khuyến là “người bắt đầu cho

một trường thơ không hề bị chi phối quá nghiêm ngặt trong số quan niệm công

thức, ước lệ của văn học cổ truyền” [12: 7]. Đúng nhƣ Gs Nguyễn Đình Chú,

trong nội dung bài viết con phố tìm kiếm truyền thống thơ Yên Đổ đã lƣu ý là: “bút pháp

Nguyễn Khuyến đã như một tín hiệu quan trọng của sự việc chuyển động của văn học

VN trên phố hiện đại hóa” [12: 28] trong tiến trình cải cách và phát triển của

thơ Nôm Đƣờng luật, đến Nguyễn Khuyến, nói nhƣ Gs Nguyễn Huệ Chi, đã

có “dấu hiệu chuyển mình của tư duy thơ dân tộc” [12: 44] Nhà thơ Nguyễn

Khuyến đã đóng góp cho thơ luật Đƣờng rất nhiều phát minh sáng tạo, vừa minh chứng

tôi đã hấp thụ tinh hoa Đƣờng thi. Gs Lê Chí Dũng nhận định: “Tài năng

của Nguyễn Khuyến là ở phần ông chiếm được thơ Đường luật , chiếm lĩnh

được ý niệm ” thi trung hữu họa ” sở hữu được năng lực chuyên môn biểu đạt đến

đỉnh điểm trong năng lực gắn bó với quê hương đất nước” [12: 283] “nhà thơ

khai quật kho báu ca dao, tục ngữ , thành ngữ , cải tạo chúng lại trong tổ chức cơ cấu

của thơ Đường luật, cùng theo đó làm cho thơ Đường luật mất cái vẻ đường bệ

long trọng của mình. “[12: 281]

1.3.2.6. Khuôn mặ t tiêu biểu sau cùng, lại cũng chính là một nhà thơ xuất

sắc: Trần Tế Xƣơng. Trƣớc hết, điều khá nổi bật ở Tú Xƣơng xét từ góc nhìn thể

loại là tính dân tộc hóa, là lòng tin dân tộc rấ t thâm thúy biểu thị ở nhiều

mặt. Trong tƣ tƣởng, đó “là con người ưu thời mẫn thế , mang tâm trạng u uấ t

của kẻ mất nước (.. .) Tú Xương ấp ủ mãi vết thương mất nước ở trong tim

hồn. Chử i cái nhố nhăng của cuộc đời tư sản hóa dưới ách thực dân đế quốc,

than sự suy đồi , là muốn bảo đảm lòng tin dân tộc bản địa.” [

35

20: II: 137 – 143] Trong bút pháp, nhà thơ khuynh hướng về nụ cƣời trào phúng rất

Việ t Nam. Ông vừa tiếp liền truyền thống cƣời t rong truyện dân gian, trong ca

dao vừa kế tục cái cổ điển đả kích, chán trách thế tục ở những nhà Nho

nhƣ Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Công Trứ . Xuân Diệu đã bình rất xác đáng

về thơ Tú xƣơng: “Khi trữ tình, Tú xương rất thanh tao; khi đả kích, Tú

xương đôi lúc chử i rất phàm; không phải tại tác giả , mà tại chúng nó bẩn

thỉu quá đáng” [20: II: 167]. không chỉ có vậy, cũng xét từ góc độ thể loại, thơ Tú

Xƣơng đã đoạt đến đỉnh điểm về tính chất dân chủ hóa (democratization) bởi bên

cạnh nỗ i niềm thế sự nhân tình, nỗi u hoài về đất nƣớc, về một xã hội giao

thời, thơ Tú Xƣơng là thơ ký sự về hình tƣợng con ngƣời thừa của chính

mình, chất chứa trong con ngƣời ấy biết bao những lo toan đời thƣờng. Thơ

Đƣờng luật lại có công dụng thẩm mỹ ở thể tài trào phúng, nhờ cấu tạo đối

ngẫu & tạo đột ngột ở câu kết . Nguyễn Phong Nam nhận xét: “Tú Xương sử

dụng những mẹo nhỏ gây cười rất tài tình. phổ cập nhất là tạo thế hẫng hụt ở

cuố i bài thơ, hoặc tạo cho những sự đối chọi hình thức. chẳng hạn ông

thường cho câu kết bẻ quặt khỏi hướng cách tân và phát triển bình thường, nhấn mạnh vấn đề

tính trái ngược giữa cái nghiêm trang & đùa tếu, giữa cá i đê hạ & cao

thượng.. .” [61: 54]

kết luận, quy trình tiến độ nửa sau thế kỷ XIX, qua nghiên cứu và phân tích ở một số người sáng tác

tiêu biểu, xét từ khía cạnh thể loại văn học thì vừa khép lại nền văn chƣơng

trung đại , vừa biểu thị dấu hiệu chuyển mình sang nền văn chƣơng cận – hiện

đại . phù hợp đánh giá và nhận định tiếp sau đây của Gs Nguyễn Đăng Mạnh mới chỉ thiên

về một mặt: ” Năm 1858, thực dân mở đầu cuộc xâm lược VN. đó là một

event chính tr ị , xã hội cực kỳ quan trọng đã có ảnh hưởng tác động kín đến l ịch sử

văn học. Nhưng sự tác động ảnh hưởng này ch ỉ khiến cho văn

36

học chuyển biến về đề tài, chủ đề chứ chưa khiến nó đổi thay về quan niệm mỹ học và về hệ

thống thi pháp (…). như thế văn học việt nam cho đến hết thế kỷ XIX về đại thể vẫn nằm

trong phạm trù của văn học cổ thời buổi phong kiến. “[57: 6 – 7]. nhận định và đánh giá chặng đƣờng này,

Nguyễn Tƣờng Phƣợng & Bùi Hữu Sủng, người sáng tác cuốn Văn học sử việt nam hậu bán thế kỷ

XIX đã rất sai trái khi nhận định rằng thời kỳ 1862 đến 1910 là thời kỳ tan rã của văn chƣơng cổ

điển [72: ]. Thật ra, trƣớc những chuyển biến của lịch sử hào hùng, những thay hình đổi dạng của xã

hội thì văn chƣơng cũng chuyển biến mạnh trên con đƣờng tiếp cận với tiến bộ. Nó đang

chuyển mình chứ không phải tan rã, không phải quẫy chết, thậm chí còn nó còn thể hiện hết phần

tinh hoa của chính nó. đánh giá tiếp sau đây của Gs Trần Thanh Đạm tuy nhìn chung về nền văn

chƣơng thế kỷ XIX trong những số ấy có không ít thể loại nhƣng chứng minh và khẳng định có sự đóng góp đáng kể của

thể loại thơ Nôm Đƣờng luật. Ông viết: “Thế kỷ XIX trên toàn bộ là thế kỷ sau cùng và cũng

là thế kỷ lớn số 1 của văn chương cổ xưa VN, mặc dù cho có sự chuyển đổi sắc thái giữa đầu

thế kỷ so với nửa sau thế kỷ. Trong nửa sau thế kỷ 19, kể từ sau sự kiện 1858, do tình trạng đất

nước chuyển từ thời bình sang thời chiến, trước nguy cơ mất nước đang ngày 1 lớn dần

lên, văn chương VN đã có sự biến đổi khỏe mạnh trong nội dung tư tưởng và cảm hứng”

[23: 11] “Tuy chế độ phong kiến kết thúc trong tủi nhục, tuy nhiên văn chương truyền thống lại kết thúc

trong vẻ vang vì chính là bản hợp ca bi tráng của lòng tin yêu nước & chủ nghĩa anh hùng

nước ta trong giai đoạn bi hùng của lịch sử dân tộc.” [23:12].

1.3.3. nhìn tổng thể vào quá trình phát triển ở đỉnh cao của thể loại thơ Nôm Đƣờng

luật, nghĩa là vào thế kỷ XIX, rất có thể thấy một di sản văn

37

chƣơng quí giá mà nó để lại. Di sản này, cùng với các thể loại khác, đã đóng góp phần cho cái bất

tử của một thế kỷ văn chƣơng , một tập đại thành của văn chƣơng nước ta. Trong di sản

văn chƣơng mà thế kỷ XIX chuyển giao cho thế kỷ XX có tiếng nói đòi quyền sống con

ngƣời, giải phóng cá thể, các bước dân chủ hóa cả nội dung lẫn hình thức văn học. Âm

hƣởng giải phóng cá nhân, đặc trƣng cốt tủy, tiêu chí tính chất của văn học tƣ sản, văn học cận

– hiện đại, đã biến đổi thành âm hƣởng chủ đạo của văn chƣơng nửa vào đầu thế kỷ XX, rõ nhất là từ

năm 1932, chứng minh và khẳng định có sự chuẩn bị từ thế kỷ XIX. Trong bài viết Hiểu văn học trung đại

trong lịch sử vẻ vang văn học việt nam như làm thế nào để cho phải ?, Gs Lê Trí Viễn nhận định và đánh giá quy trình từ

giữa thế kỷ XVIII nhƣ sau “một tư trào nhân đạo chủ nghĩa mới xuất hiện, mà trung tâm là

sự phát hiện ra con người cá nhân đối diện với con người phong kiến Nho giáo, để cho văn

học, rõ đặc biệt là từ thế kỷ XVIII, từ đặc thù vô ngã chuyển thành hữu ngã, từ chỗ đa số là

“chí” là “tình “là “đạo “của tâm tư nguyện vọng cá thể biến thành văn học phản ánh và biểu hiện về

“những điều trông thấy mà đau đớn lòng” của cuộc sống đời thường.” [92: 76]

tóm lại CHUNG VỀ quy trình cách tân và phát triển

CỦA THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT

Trong nội dung bài viết suy nghĩ về thể loại thơ tuy nhiên thất lục bát, PGs Phan Ngọc đã có một ý

kiến nhƣ sau: “Một thể loại với tính cách một cấu trúc nghệ thuật, không hề ngay lập tức có

ngay được tất cả các yếu tố của nó từng nhân tố một phải dựng nên dần dần trong lịch sử vẻ vang,

cho đến một quá trình gì đấy, thông thường là do có tài của 1 nhà thơ lớn, các yếu tố này tìm

được sự phối kết hợp toàn vẹn. lúc đó, nó thành cấu tạo và khi ấy thể

38

thơ phi vào tiến trình thực sự dựng nên. tiếp nối nó thường xuyên cải tiến và phát triển đến thời toàn thịnh

của nó, trong quy trình đó, nó vừa biểu hiện năng lực chuyên môn mô tả cao nhất, vừa có tác dụng phát

huy ưu thế của nó sang các thể loại khác. chính là quá trình điểm đỉnh (…) lúc này (…) có 1

bước chuyển trong lịch sử dân tộc của hình thức văn học. kế tiếp sang quy trình tiến độ mới, nó vẫn giữ

những điểm lưu ý cũ nhưng lại thêm một vài đặc điểm mới, phần nào không giống trước đây, khiến cho thể

loại càng thêm đa chủng loại. ở đầu cuối, thể loại chuyển hẳn qua một thể loại khác, nhưng trước lúc

chuyển, nó cố gắng lần sau cùng để phát huy hết thế mạnh mẽ của nó, (…). không hẳn chỉ có

lịch sử vẻ vang song thất lục bát là thế, mà lịch sử thơ bát cú Đường luật, phú, văn tế, văn học chữ

Hán ở VN cũng đều thế .” [64: 71 – 72]. nói theo một cách khác tất cả quá trình cải tiến và phát triển thơ

Nôm Đƣờng luật mà chúng tôi vừa trình diễn ở các trang vừa mới qua là có sự trùng khớp với

nhận định của Gs Phan Ngọc. trải qua không ít thế kỷ, thơ Nôm Đƣờng luật đã tồn tại với tƣ cách

một thể loại văn học dân tộc bản địa cùng với hai thể loại thuần túy dân tộc bản địa là lục bát & song thất lục

bát. Đƣờng luật Nôm có lẽ là thể loại duy nhất trong các các thể loại ngoại nhập có sinh mệnh

thẩm mỹ riêng, thấy rõ nhất là ở thế kỷ XIX, khi nó đã trọn vẹn đƣợc Việt hóa. Thơ Nôm

Đƣờng luật đã mang 1 tính năng văn học mới, tác dụng thẩm mỹ mới, cam đoan sự tồn

tại không còn thay thế của thể loại này trong lịch sử vẻ vang văn học nước ta. Nó góp thêm phần khẳng

định văn chƣơng thế kỷ XIX tuy ” ý niệm văn học, phương thức văn học, ngôn từ văn

học, không gian & tập quán văn học có đặc điểm trung truyền thống cổ truyền thống” [76: 70] nhƣng đang

chuyển hƣớng mạnh cả nội dung lẫn hình thức về một nền văn chƣơng cận – tiến bộ.

39

CHƢƠNG HAI: khối hệ thống ĐỀ TÀI, CHỦ ĐỀ THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT

THẾ KỶ XIX

Lý luận văn học đã chỉ ra rằng:._.ặt khác nó vẫn coi trọng hiện thực, lƣu tâm đến

đặc thù cá biệt , cụ thể của sự vật , nhờ vậy fan hâm mộ tuổi trẻ thời buổi này vẫn có

thể lĩnh hộ i . Nhờ có khoảng cách phù hợp, một khi bƣớc vào trái đất nghệ

193

thuật thơ Nôm Đƣòng luật, độc giả sẽ không tới nỗi đi nhầm từ nhân loại mỹ

cảm ấy vào thế giói hiện thực.

thế giới nghệ thuật này xét đến cùng là có những chỗ giống hệt

nhưng hầu hết là những nét d ị biệt với trái đất thẩm mỹ và nghệ thuật Đường thi và cả

với Đường luật Hán . Trong sự giao lƣu văn hoa ỏ đây, rõ rệt ảnh hƣởng của

Đƣòng thi không nhất thiết để lại dấu vết trong thơ Nôm Đƣờng luật mà có

không ít tín hiệu của Đƣờng thi đã đƣợc hòa tan trong sức phát minh sáng tạo cùa nhà

thơ Nôm Đƣòng luật với tƣ cách chủ thể t iếp nhận. Thể loại này vì thế thực

sự xứng danh tiêu biểu cho hiện tƣợng vượt gộp hay t iếp biến t rong thi ca,

rộng hơn là sự việc vượt gộp hay tiếp biến văn hóa truyền thống (acculturation) thƣờng dƣợc

nói tới trong văn hoa học.

Thơ Nôm Đƣờng luật – trên cơ sở nhân loại thẩm mỹ và nghệ thuật này – là một trong những t rong

những bộ phận hầu hết của nền vãn học dân tộc, nơi “bắt đầu cho 1 thái độ

sống của tâm thức con người biết tư duy” [32:2]

2. ý niệm thẩm mỹ và nghệ thuật về con ngƣời trong thơ Nôm Đƣờng luật (thế kỷ

XIX)

một mặt , thể loại thơ Nôm Đƣờng luật t rong khoanh vùng thế kỷ XIX vẫn

còn biểu hiện ý niệm con người ngoài trái đất , con nguời vô ngã, con người tấm

lòng . Nhà thơ đã tưởng tượng con ngƣờ i cộng đồng thông qua con ngƣời dải ngân hà ,

đúng nhƣ Trần Đình Sử nhận định và đánh giá : “Con người ngoài hành tinh là loại hình cơ bản chi

phối sự mô tả con người trong thơ văn cổ Việt Nam” . đồng thời , phần nhiều những

nhà thơ thuộc kiểu con ngƣời nhà Nho, con ngƣời đứng trong trời đất , lấy

chuẩn mức đạo lý làm ngƣời để nhận ra, đành giá ngƣời làm theo chuẩn mực

và ngƣời bấ t cập chuẩn mực. Họ là các con ngƣời “sách vở” nên tấm lòng

“ái

194

ưu” vẫn hằng canh cánh, ngay cả khi rơi vào tình thế ngộ bi đát , họ vừa than

thở vừa giễu mình thi chƣa đỗ . . .

mặt khác, thể loại này ở thể kỷ XIX cũng đã bộc lộ sự cải tiến quan

niệm con ngƣờ i . bên cạnh con ngƣời thoải mái và tự nhiên (con ngƣơi vũ trụ), đã rất có thể

nói tới sự xuất hiện quan niệm về con người cá thể, con người hữu ngã ,

mà biểu lộ trƣớc hết là con người tự cam kết ràng buộc, con người dân có đậm chất ngầu và cá tính ,

với tất cả khát vọng tự do & lòng tự tin, tự hào của chính nó. Tài hoa trong nghệ

thuật là biểu thị tài giỏi con ngƣời , rất đƣợc tôn vinh, đƣợc quan niệm nhƣ là

một chuẩn mức đạo đức con ngƣời , đặc biệt là vào nửa đầu thế kỷ. Chẳng phả i Hồ

Xuân Hƣơng đã có lần tự hào là ngƣời t rí thức của thời buổi qua lời thơ : “Khéo

khéo đi đâu lũ ngẩn ngơ. Lại dây cho ch ị dạy làm thơ ” đấy sao ? & chẳng

phả i ” Chí làm trai” nhƣ một phương châm của con ngƣờ i kẻ sĩ trong cuộc sống

Nguyễn Công Trứ đấy sao ? đương nhiên, khi đã có 1 quan niệm nhƣ vậy thì

cái nhìn cổ xưa ban đầu lung lay, biến hóa là vấn đề dễ hiểu, bởi đã có sự

“chuyển hệ ” tƣ tƣởng. chẳng hạn, cái nhìn về “Ông trời” lúc bấy giờ đã khác hoàn toàn

với hàng trăm thế kỷ trƣớc. Còn đâu ý nghĩa sâu sắc thiêng liêng cao cả trong hình

ảnh đấng tối cao nắm giữ then tạo hóa chứng giám cho con ngƣời & muôn

việc ở đời ! Nhà thơ trở lại với cuộc sống đời thường đời thƣờng với biết bao ý nghĩa

nhân bản của nó.

Vào nửa sau thế kỷ XIX, sự thay hình đổ i dạng của cộng đồng việt nam đã

làm thay đổ i ý niệm về con ngƣời . Hoà trong bức họa đồ chung của cái xã

hội nửa Ta nửa Tây nhố nhăng loạn x ị là những con người-mà-chẳng-ra-

người . Con ngƣời nho sĩ truyền thống từng xứng danh đƣợc tôn lên là hiện

thân của trí thức, văn hóa truyền thống, đạo đức, hiện giờ bỗng trở nên trống rỗng, nhẹ

195

tâng, kể cả khi leo lên đến đỉnh điểm danh vọng (Vịnh tiến sĩ giấy của Nguyễn

Khuyến) Nói chi đến các ông Cử chẳng ra ông Cử và quan cũng chẳng ra

quan !. . Quả thật các nhà thơ đã tìm một định hƣớng dùng cho phƣơng thức tƣ

duy nghệ thuật của chính bản thân mình, đi nhanh từ các gì là công thức ƣớc lệ đến với

hiện thực ngồn ngộn của cuộc sóng. Nêu cho rằng:”Quan niệm thẩm mỹ và làm đẹp thờ i

phong kiên, nói chung lấy chuẩn mực của cái đẹp và chân lý ở quả khứ . Càng

cố xưa càng xem như là lý tưởng” [57:10-11] thì quan niệm thẩm mỹ (nghệ thuật)

ỏ đây có khác, đã có nhiều thể hiện phá tan hệ thống thi pháp cổ ấy. Chuẩn

mực của cái đẹp & chân lý nghệ thuật ỏ đó là con ngƣời , là cuộc sống thực

tại , là vận mệnh nhân dân & dân tộc bản địa.

3. kết luận chung

Trên cơ sở sự khảo sát điều tra thể loạ i ở thế kỷ XIX, đến đó cũng hoàn toàn có thể kết

luận đƣợc về cái mã của thơ Nôm Đƣờng luật. chính là sự chuyển hóa, sự hỗn

dung, sự vượt gộp hay t iếp biến giữa cái mã Đường thi & cái phản mã

Đường thi. Nhƣ vậy là:

• 1 mặt , nhà thơ vẫn đồng ý “có một chân lý lâu dài tồn tại

xuyên qua những biến đổi bên ngoài” [ :72] Nhà thơ muốn thể hiện cái nội

dung “khẳng định một sự bất biến của chân lý vạn vật nhất thể . . .

•Mặt khác, nhà thơ lại sở hữu xu hƣớng phủ định hệ tƣ tƣỏng của Đƣờng

thi, muốn phá vỡ những quy này phạm nọ .

có thể nói rằng, sự hỗn dung trong quan niệm về lối sống là tiền đề cho việc

hỗn dung trong kiểu tƣ duy nghệ thuậ t : giữa quý phái bác học và phong

cách dân gian, trong các số ấy, nổi trội hơn đó là sang trọng dân gian, không ch ỉ

ổ chỗ đẳng cấp dân gian biểu thị bằng nhiều mặt, nhất là qua ngôn

196

ngữ , sống sót trong đại nhiều phần bài thơ, câu thơ, mà còn tại phần nó tạo ra sự vẻ đặc

sắc thể loại .

Từ thơ Nôm Đƣờng luật , rất có thể nghĩ tới các đặc thù của nền văn

chương chữ Nôm. Nếu văn chƣơng chữ Hán, trong các số đó có thơ Đƣờng luật chữ

Hán, thiên về mặ t bác học, ch ịu ảnh hƣởng của triết học phƣơng Đông, của ý

thức hệ phong kiến, thì văn chƣơng chữ Nôm lại thiên về mặ t dân gian, chủ

yếu là mừng đón đƣợc từ nhân dân, từ nền văn hóa truyền thống dân gian những tƣ tƣởng,

thẩm mỹ và nghệ thuật nói chung là tiến bộ , lành mạnh.

Từ thơ Nôm Đƣờng luật thế kỷ XIX, cũng có thể định vị xu hướng văn

chương thế kỷ XIX – là thế kỷ thức t ỉnh của bản ngã – trong quá trình phát

triển l ịch sử văn học VN nhƣ nhà phân tích Thái Hòa đã chỉ ra : “Có

thể nói l ịch sử văn học VN từ thế kỷ X đến đầu thế kỷ XX là quy trình

con ngườ i “tự nhận thức”, “tự khẳng định cái tôi” của mình. Ở thời kỳ đầu,

cái “tôi” hòa nhập với cái “ta”, mội thời kỳ văn chương vô ngã kéo dãn, đến

thế kỷ XVIII (rõ nhấ t là thế kỷ XIX), văn chương là con ngườ i tự cam đoan

bản ngã của chính mình, để đến vào đầu thế kỷ thứ XX (nhất là từ 1930 – 1945) thì cái

“tôi” mới sự thật hiện ra một cách rõ rệt & điển hình nhất” [32:4]

Từ thơ Nôm Đƣờng luật thế kỷ XIX, hoàn toàn có thể tâm trí về một quy luật

trong giao lưu văn học. Nêu trong “Sổ tay văn hóa truyền thống Việt Nam”, mục “Văn học”

nhận định: “Rõ ràng dù vay mượn, ông cha ta vẫn không giữ y nguyên cải vay

mượn trong khuôn khổ đã quy định , mà lúc nào cũng có Xu thế phá vỡ ra,

cải tiến và phát triển thêm, cải tạo cho hợp với cách thẩm âm, thẩm mỹ và làm đẹp của người

việt nam.” [15:188] thì có thể nói rằng thơ Nôm Đƣờng luật xứng danh làm tiêu

biểu cho mọi thể loại có hình thức là một trong thể thơ ngoại nhập, bởi nó

197

biểu thị tập trung nhất , thắng lợi nhất các bước Việt hóa thể thơ ấy. Hơn ở

đâu hết , chính ở thể loại văn học dân tộc khác biệt này, có sự gặp gỡ, giao lƣu,

chuyển hóa giữa hai nền văn chƣơng : bác học và dân gian.

Từ thơ Nôm Đƣòng luật thế kỷ XIX, chúng tôi không hề không nghĩ

đến Boileau và Diderot. nói cách khác, thể loại này, rõ nhất ở thế kỷ XIX, là thể

loại vừa “cao quý” vừa “thấp kém” bởi nó vừa có chất bi vừa có chất hài , vừa

có mảng thơ xƣng tụng giọng anh hùng ca về các con ngƣời trung nghĩa

vừa có mảng thơ châm biếm trào phúng lũ ngƣờ i hèn yếu xấu xa. Trong quan

niệm của nhà thơ, có sự gắn bó toàn vẹn, thâm thúy với hiện thực cuộc sống đời thường

nhân dân, nhƣ Diderot (Ì713 -1784) của nền văn học hiện thực Pháp “Những gì

thường gặp nhất trong tự nhiên đều đã từng có lần làm mẫu mực trước tiên cho nghệ

thuật”. (Dẫn theo Phƣơng Lƣu, “Một ý niệm văn nghệ đóng góp phần báo hiệu

cho Cách mạng Pháp”, Tạp chí văn học số năm 198 , (tr. 13-14).

Ở thể loại này không còn có sự xa cách giữa đề tài “cao quý” và “thấp

hèn” – một sự nhận ra thiếu dân chủ. Ngƣợc lại, thơ Nôm Đƣờng luậ t , nhất

là ở thế kỷ XIX, lại chứa đựng nội dung dân chủ & đậm đà tính nhân dân,

đúng nhƣ đánh giá và nhận định của GS Lê Trí Viễn : “Thơ Đường cũng có thể có sang trọng

trang trọng như phú, nhưng vào việt nam, trong lòng bàn tay các thiên tài, nó sẵn

sàng lan rộng lòng đón nhận bất kỳ nộ i dung nhân dân nào. Nhiều bài thất

ngôn bát cú của Hồ Xuân Hương, của Nguyễn Khuyến, Trần Tế Xương đã đậm

đà màu sắc quảng đạ i nhân dân” [90:145].

đương nhiên là thơ Nôm Đƣờng luật không còn không ch ịu ảnh hƣỏng của

tƣ duy nghệ thuật và thẩm mỹ cổ trung đại phƣơng Đông, ý niệm nghệ thuật và thẩm mỹ về thế

giới và về con ngƣời của nhà thơ Dƣờng China, có sự vay mƣợn chai

198

liệu nghệ thuật & cả kỹ thuật làm thơ . .. nhƣ là 1 trong những quy luật , rất phổ biến

trong giao lƣu văn hóa truyền thống, nhƣng dƣờng nhƣ đa số là vì quan hệ tƣơng

đồng về ĐK l ịch sử , xã hội, đặc điểm chung của con tim con ngƣời Á

Đông, nhƣ Nguyễn Văn Dân, trong công trình “Những luận điểm lý luận của văn

học so sánh” đã cam đoan : “Người ta ch ỉ hoàn toàn có thể vay mướn các gì đồng

điệu với cách nhìn tư tưởng của mình” [tr 46-47]. không dừng lại ở đó, quan trọng nhất ,

đáng quí đặc biệt là nhà thơ đã ti ếp nhận bằng con đƣờng VN hóa, biết gạt

bỏ các gì quá xa lạ vớ i cảm thức của ngƣờ i việt nam, nghĩa là sự t iếp nhận có

cải tiến và đầy phát minh sáng tạo. phù hợp chính nhờ vậy, mặc dầu sinh mệnh nghệ

thuật của thể loại thơ Nôm Đƣờng luật đã chấm hết đầu thế kỷ XX nhƣng

tinh hoa của nó vẫn mãi mãi tồn tại. Bài thơ “Sông Lấp” của Tú Xƣơng chẳng

phả i là 1 trong thực ra hùng hồn minh chứng thơ Đƣờng luật đã phát huy ƣu thế của

nó sang thể lục bát trong thủ thuật dồn nén xúc cảm xuống dòng thơ cuối

cùng, tạo vẻ đẹp hàm súc, cô đọng – đó sao ? Trong nền văn chƣơng hiện dại

Việ t Nam, thể thơ Đƣờng luậ t sống sót t rong thể loại thơ Quốc ngữ luật đƣờng

(hay thờ Đƣờng luật chữ quốc ngữ), đặc biệt là trong thơ trào phúng. Nhƣ vậy,

“cho đến thời nay, thơ Nôm luật hàng không phả i không còn có v ị trí trong

nền thơ ca hiện đại” (39:I 24).

tóm lại, đối vớ i thể loại thơ Nôm Đƣờng luật , khi điều tra khảo sát giai đoạn từ

Hồ Xuân Hƣơng đến Trần Tế Xƣơng, Luận án đã hệ thống hóa, so sánh, phân

tích & lý giải : Thơ Nôm Đƣờng luật thế kỷ XIX là một chỉnh thể nghệ thuật và thẩm mỹ ,

tạo cho đƣợc một nhân loại nghệ thuật và thẩm mỹ riêng, bộc lộ một ý niệm nghệ thuật

riêng về con ngƣời . nhìn chung, có 1 sự thống nhất giữa các hệ thống, từ

đề tài – chủ đề , không – thời gian đến ngôn ngữ. vạn vật thiên nhiên trong thơ Nôm

199

Đƣờng luật là thiên nhiên khách thể & cụ thể chứ không ch ỉ là vạn vật thiên nhiên

chủ – thể , không phả i là vạn vật thiên nhiên mối quan hệ. khoảng không dải ngân hà , thời gian vũ

trụ tuần hoàn theo chu kỳ luân hồi, ngôn từ có đặc thù hàm súc, có sức gọi , mang ý nghĩa

khái quát, ƣớc lệ , bộ phận từ Hán – Việt, câu thơ mang tính chất vô nhân

xƣng, .. . thƣờng gắn bó với đề tài v ịnh sử , v ịnh truyện, chủ đề t riế t lý nhân

sinh, khắng định đạo lý & khí tiết nhà Nho, đóng góp phần khẳng định chỗ gần cận

với Đƣòng thi, Đƣòng luật Hán, chứng tỏ thể loại này thuộc phạm trù văn

chƣơng Trung đại . Không – thời hạn hoạt động và sinh hoạt đời thƣờng & tâm trạng cá

nhân, không gian xã hội nông thôn – đô thị , thời gian event l ịch sử , ngôn

ngữ văn học dân gian, nhũng lớp từ thuộc bộ phận khẩu ngữ, nói lái, chơi

chữ , sự có mặt ngày càng nhiều đại từ nhân xƣng, hƣ từ , từ tƣợng thanh, từ

thuần Việt, trong đó có tầm quan trọng quan t rọng của từ láy âm, danh từ riêng ch ỉ

ngƣời và địa điểm, … lại là các nét cơ bản tạo ra sự đặc trƣng thể loại ,

thuồng là gắn với đề tài tự vịnh, tự thuật , tự trào, hoặc cuộc sống đời thường xã hội, đất

nƣớc, chủ đề tâm sự , khát vọng cá nhân, .. . & chủ đề yêu nƣớc, đều nhấn

mạnh phạm vi hậu trung đại , và là những yếu tố dự báo cho nền văn chƣơng

tân tiến . Về nhịp điệu câu thơ Nôm Đƣờng luật thế kỷ XIX, nhìn chung là

gần cận với Đƣờng thi ở nhịp 4-3, hoặc 2-2-3, hoặc 2-5 (chẵn trƣớc, lẻ sau)

& rất nước ta ở nhịp 3-4, nhƣ mộ t phản mã Đƣờng thi, hướng về phong cách thiết kế

đối xứng và thƣờng có 1 hƣ từ, nhất là quan hệ từ “mà”ở địa điểm âm tiết

thứ 4. Về ngôn ngữ , nói theo một cách khác đây là thứ ngôn ngữ tinh vi, chứa trong nó

cái độ căng (tension) thể loại .

từ những việc cam kết các tác dụng phân tích nhƣ ở trên đã nêu, Luận

án có những góp sức mới trong lĩnh vực chuyên ngành Văn học VN.

200

1 là, về lịch sử văn học, Luận án góp phần cho sự nghiên cứu và phân tích tiến độ

văn học hạ trung đại (hoặc hậu trung đại) – mà vẫn có nhà nghiên cứu và phân tích khẳng

định là quy trình tiến độ văn học phục hƣng của nước ta thêm rõ nét hầu rất có thể

chóng vánh đi tới sự nhất t rí giữa các nhà phân tích. Hai là, về thi pháp

học, Luận án là một trong những thể nghiệm về cách t iếp cận thi pháp thể loại , góp phần

bổ sung, hoàn ch ỉnh, làm đa dạng và phong phú thêm, rõ rệt hơn di ện mạo thể loại thơ

Nôm Đƣờng luật . Về ý nghĩa thực tế, Luận án hoàn toàn có thể bổ sung cập nhật chuyên đề

huấn luyện về thể thơ Đƣờng luật , về thể loại và thi pháp thể loại , gợ i ý cho

cán bộ huấn luyện và giảng dạy và giáo viên trong giảng văn đối với những bài thơ từ Hồ

Xuân Hƣơng đến Tú Xƣơng đƣợc làm theo thể Đƣờng luật . không chỉ có thế, nên

chăng coi thế kỷ XIX nhƣ một giai đoạn văn học trong những lúc phân kỳ lịch sử

văn học?

201

THƢ MỤC tìm hiểu thêm

A. dữ liệu TIẾNG VIỆT

1.Nguyên An – Cái rất dị trong cấu trúc nghệ thuật và thẩm mỹ của bài thpư Bạn đến

chơi nhà – Văn nghệ số 28 (14-7-1990)

2. M.Bakhtin – Lý luận & thi pháp tiểu thuyết – Phạm Vĩnh Cƣ dịch, Trƣờng

viết văn Nguyễn Du xb, Hn, 1992

3. Hoa Bằng – Quốc văn đời Tây Sơn , Sg, Vĩnh Bảo xb, 1950

4. Phan Kế Bính – Việt Hán văn khảo , Hn, Trung Bắc Tân Văn xb, 1930

5. Nguyễn Phan Cảnh – ngữ điệu thư- Hn , Nxb ĐH-GDCN, 1987

6. Nguyễn Sĩ Cẩn- Mấy vấn đề phương pháp dạy thơ” văn cổ VN . Hn,

Nxb GD, 1984

7. Nguyễn Tài cẩn – xuất xứ & quy trình dựng nên cách đọc Hán Việt –

Hn. Nxb, KHXH. 1979

8. Trần Duy Chân – các bài giảng về thi pháp học cấu trúc – Chƣơng

trình BTKT cho NCS. ĐHSP. TP Hồ Chí Minh, 1995

9. Francois Cheng- Bút pháp thơ ca Trung Hoa (Ecriture poétique

Chinoise) Nguyễn Khắc Phi d ịch. Paris, 1997

10. Nguyễn Huệ Chi (cb) Nguyễn B ỉnh Khiêm danh mang tính nhân văn hóa – Hn, Bộ

VHTT-TT xb, 199]

11. Nguyễn Huệ Chi – tuyến đường giao t iếp của văn học cổ Trung đại Việt

Nam nhìn trong mối quan hệ khoanh vùng – Văn học hàng đầu – 1992

12. Nguyễn Huệ Chi (cb) Thi hào Nguyễn Khuyến, đời & thơ – Hn, Nxb

KHXH, 1992

202

13. Trƣơng Chính – Cha ông ta đã phấn đấu ra sao để ngôn ngữ văn học

dân tộc bản địa càng ngày càng trong sáng & đa dạng – ngôn từ số 2 -1972

14. Trƣơng Chính – Cha ông ta đã áp dụng những thể loại văn học China

thế nào vào thơ Nôm? Văn học số 2 – 1973

15. Trƣơng Chính – (và. ..) Sổ tay văn hóa nước ta – Hn, Nxb văn hóa truyền thống, 1978

16. Trƣơng Chính – Thơ văn Nguyễn Công Trứ Hn, Nxb Văn học, 1983

17. Hƣ Chu – Để hiểu thơ” Đường luật – Nxb Nguyễn Hiến Lê. thành phố sài thành,

1958.

18. Phan Trần Chúc – Văn chương quốc âm về thế kỷ XIX – sài thành, 1960.

19. Hồng Dân – Bước dầu tìm hiểu về ngôn từ của Nguyễn Đình Chiểu .

ngôn từ số 3 – 1972.

20. Xuân Diệu – các nhà thơ truyền thống việt nam . Tập I : 1981, Tập II : 1987

(tái bản) Hn, Nxb Văn học.

21. Lê Tiến Dũng – hướng đến tác phẩm văn học . Nxb tổng hợp Sông Bé,

1991.

22. Nguyễn Sĩ Đại – một trong những đặc thù nghệ thuậ t của thơ tứ tuyệt đời

Đường . Luận án PTS. TP Hà Nội , 1995.

23. Trần Thanh Đạm – Sự chuyển tiếp của văn chương nước ta chương

thời kỳ văn minh . (chuyên đề) ĐH Sƣ phạm TP HCM, 1995.

24. Nguyễn Kim Đính – một vài luận điểm về thi pháp của thẩm mỹ ngôn từ –

Văn học số 5,6/1985.

25. Trần văn Giàu – Triết học và tâm lý . Nxb TP Hồ Chí Minh., 1988.

203

26. A.Gurevich – những phạm trù văn hóa truyền thống trung cổ . (Hoàng Ngọc Hiến

dịch) Nxb nghệ thuật M., 1972. (ĐHSP thủ đô hà nội I quay ronéo).

27. Nguyễn Thị Bích Hải – Thi pháp thơ Đường. Nxb Thuận Hóa, Huế , 1995.

28. Nguyễn Thị Bích Hải – Thử đề xuất 1 hướng tiếp cận thơ Đường luật .

thông báo khoa học ĐHSP. TP. HCM., số năm 198 .

29. Dƣơng Quảng Hàm – nước ta Văn học sử yếu. Bộ GD (Sài Gòn). Trung

tâm học liệu tái bản, 1968.

30. Dƣơng Quảng Hàm – Văn học nước ta. Bộ GD (Sài Gòn). trung tâm

học liệu tái bản, 1968.

31. Đỗ Đức Hiểu – cách tân phê bình văn học. Nxb KHXH – Nxb Mũi Cà

Mau, 1993.

32. Thái Hòa – Nỗi bất ngờ của Nguyễn Công Trứ – Bách khoa văn học, số

8 – 1991.

33. Bùi Công Hùng – đóng góp thêm phần tìm hiểu thẩm mỹ thơ ca , Nxb KHXH, Hà

Nội , 1983.

34. Roman Jakobson – Thi pháp học. Trần Duy Châu d ịch. ĐHSP. TP Hồ Chí Minh,

1994.

35. Đinh Gia Khánh – Văn học cổ VN. Tập I. Hn. Nxb GD, 1964.

36. Đinh Trọng Lạc (chủ biên) – đẳng cấp và sang trọng tiếng Việ t . Hn. Nxb GD, 1993.

37. Thanh Lãng – Văn chương chữ Nôm. phong trào văn hóa xb, sài gòn,

1953

204

38. Đặng Thanh Lê – Hồ Xuân Hương & dòng thơ Nôm Đường Luật . dữ liệu

bồi dƣỡng GV để dạy Văn 10 mới. ĐH Sƣ Phạm thủ đô I, 1990.

39. Đặng Thanh Lê (và . . .) – Văn học VN nữa cuố i thế kỷ XVIII nửa

đầu thể kỷ XIX. Hn. Nxb GD, 1990.

40. Đặng Thanh Lê – Tiếp cận một số luận điểm t iếp nhận ngôn ngữ và tâm lý

triết học China thời kỳ trung dại . Văn học số 2/1995.

41. I.S.Lisevich – tư tưởng văn học China cổ điển. ĐHSP. TPHCM.

xb, 1993.

42. D.X.Likhasev – Thi pháp văn học Nga cổ xưa. L.1967. Phan Ngọc dịch.

ĐH tổng hợp Hà Nộ i , 1970.

43. Ngô Sĩ Liên – Đại Việt sử ký toàn thư. Tập II. Hn. Nxb KHXH tái bản,

1967.

44. Mai Quốc Liên – Nhà thơ, cơn lốc, & những cánh hoa. Nxb Thành Phố HCM.,

1979.

45. Mai Quốc Liên – Ngô Thì Nhậm trong văn học Tây Sơn. Sở VH & trung tâm

Nghĩa Bình, 1985.

46. Mai Quốc Liên – Dưới gốc me vườn Nguyễn Huệ . Sở VH – trung tâm Nghĩa

Bình, 1986.

47. Tạ Ngọc Liễn – Về t ính dân tộc bản địa trong thơ cổ, trung đại VN. Văn

học số II/1994.

48. Nguyễn Lộc – Văn học VN tiến độ nửa thời điểm cuối thế kỷ XVIII đến

nửa thời điểm đầu thế kỷ XIX. (G.trình) TTĐTTX đại học Huế xb, 1995.

49. Phan Trọng Luận (và .. .) – Môn Văn & Tiếng Việt . Tập I. Hn. Bộ GD &

ĐT xb, 1995.

205

50. Luận Ngữ . Trí Đức tòng thơ xb, sài gòn. (Dịch giả: Đoàn Trung Còn).

51. Phƣơng Lựu – Tinh hoa lý luận văn học cổ điển Trung Quốc. Hn. Nxb

GD, 1989.

52. Phƣơng Lựu – liếc qua lý luận thơ cổ xưa nước ta. Văn nghệ (HNV)

số 25 ngày 23-6-1990 .

53. (Phƣơng Lựu ) Bùi Văn Ba – đóng góp thêm phần xác định khối hệ thống ý niệm văn

học trung đại nước ta . Luận án tiến sỹ . Hn, 1991 (Ký hiệu LA 6603

Thƣ viện Khoa học tổ hợp Thành Phố Hồ Chí Minh)

54. Đặng Thai Mai -Mối quan hệ nhiều năm & mật thiết giữa văn học việt nam

và văn học China. nghiên cứu văn học số 7/1961.

55. Đặng Thai Mai – Phố Nguyễn Trãi. Văn học số 6/1976.

56. Đặng Thai Mai – cộng đồng sử Trung Hoa . Hn. Nxb KHXH, 1994.

57. Nguyễn Đăng Mạnh – Dạy văn ở trường đại trà cấp 2. Vụ giáo viên,

Bộ GD và ĐT,Hn ,1993

58. Mạnh Tử (Thƣợng) – Trí Đức tòng thơ xb, sài gòn (Dịch giả : Đoàn

Trung Còn )

59. Lạc Nam – hướng đến những thể thơ, từ thơ cổ phong đến thơ luật . Hn. Nxb

Văn học, 1993 .

60. Nguyễn Nam – ban đầu tìm hiếu phương thức bộc lộ từ láy trên chữ

Nôm . những vấn đề ngôn từ học về các ngữ điệu phương Đông.

Viện ngôn từ học, thủ đô hà nội , 1986.

61. Nguyễn Phong Nam -Văn học nước ta nửa thời điểm cuối thế kỷ XIX (Giáo

trình). TTĐTTX. ĐH Huế , 1995.

206

62. Phan Ngọc ( Nhữ Thành) – hướng đến tứ thơ của thơ Đường – Văn học số

1/1982.

63. Phan Ngọc – đào bới sự đối xứng trong văn học . Văn học số I/1983.

64. Phan Ngọc – suy nghĩ về thể loại thơ song thấ t lục bát. Sông Hương số

9/1984.

65. Phan Ngọc – Thơ là gì ? . Văn học số I/1991.

66. Phan Ngọc – Cách giải thích văn học bằng ngôn từ học. Nxb Trẻ , TP.

Hồ Chí Minh, 1995.

67. Phạm Thế Ngũ – Khảo luận về thơ cũ Trung Quốc. Phạm Thế xb, TP sài thành,

1968.

68. Bùi Văn Nguyên (và .. .) – Thơ ca VN – Hình thức & thể loại . Hn .

Nxb KHXH, 1971.

69. Bùi Văn Nguyên ( & . . .) – Văn học VN từ thế kỷ X đến vào giữa thế kỷ

XVIII. Hn. Nxb GD, 1989.

70. Óoc-lốp – Nhịp điệu, thời hạn , khoảng không – (Biên bản phiên họp của

hội đồng nghiên cứu và phân tích tổ hợp về sự việc phát minh sáng tạo thẩm mỹ Liên Xô-

Nedelia) – Nguyễn Văn Kiệm dịch. Thƣ viện Viện Văn học DL 1987.

71. M.F.Ốp-xi-a-nhi-cốp -(chủ biên )- Mỹ học Mác-Lê nin. Tập I. Phạm Văn

Bích d ịch. Hn. Nxb Văn hoá, 1987.

72. Nguyễn Tƣờng Phƣợng ( & .. .) – Văn học sử nước ta hậu bán thể kỷ

XIX. TP sài thành, 1956.

73. Nguyễn Ngọc San – Từ Hán Việt & từ thuần Việt . Văn nghệ (HNV) số 38

ra ngày 17/9/1994.

74. Trần Đình Sử ( & . . .) – Lý luận văn học (3 tập) – Hn. Nxb GD, 1987.

207

75. Trần Đình Sử – các thế giớ i nghệ thuật và thẩm mỹ thơ. Hn. Nxb GD, 1995.

76. Bùi Duy Tân – Vấn dề thể loại trong Văn học VN thời cổ . Văn học

số 3 – 1976.

77. Bùi Duy Tân – quan hệ về thể loại giữa văn học China & văn

học VN thời Trung đại: đón nhận -cách tân -sáng tạo. Văn học

số I/1992.

78. Bùi Duy Tân – Văn học chữ Hán trong mối tương quan với văn học Nôm ở

việt nam. Văn học số 2/1995.

79. Bùi Duy Tân – Văn học nước ta từ thế kỷ X đến giữa thể kỷ XVII (Giáo

trình ). Đạ i Học Huế , 1995.

80. Nguyễn Kim Thản – các ngôn ngữ , chữ viết ở việt nam. VN, đất

nước, l ịch sử,văn hóa (Nhiều tác giả) Hn. Nxb thực sự , 1991 .

81. Lã Nhâm Thìn – Thơ Nôm Đường luật , từ Quốc âm thi tập của. Nguyễn

Trãi đến thơ Hồ Xuân Hương. Luận án PTS. ĐHSP thủ đô I, 1993.

82. Đồ Kim Th ịnh – ý niệm đạo đức và thẩm mỹ của Nguyễn B ỉnh Khiêm –

nghiên cứu văn hóa truyền thống thẩm mỹ và nghệ thuật số 6 – 1991.

83. Chu Quang Tiềm – tâm lý Văn nghệ – Khổng Đức Đinh Tấn Dung d ịch.

Nxb.TP. Hồ Chí Minh, 1991.

84. Cù Đình Tú – phong cách học và đặc điểm tu từ t iếng Việt – Hn. Nxb

GD, 1994.

85. Từ điển Văn học (2 tập). Hn. Nxb KHXH. Tập I : 1983, Tập II : 1984

86. Từ điển Thuậ t ngữ Văn học. Hn. Nxb GD, 1992

208

87. Ủy ban khoa học cộng đồng – lịch sử hào hùng việt nam . TậpI, Hn. Nxb KHXH,

1971.

88. Lê Trí Viễn – Vài ý kiến về câu thơ lục bát và câu thơ lục bát của Nguyễn

Du. Tập San Đạ i học Sư phạm Hà Nội Thủ Đô I năm 1974.

89. Lê Trí Viễn – những bài giảng văn ở đại học . Hn. Nxb GD, 1982

90. Lê Trí Viễn – đặc điểm l ịch sử văn học VN. Hn. Nxb đại học &

THCN, 1987.

91. Lê Trí Viễn – Thơ Hồ Xuân Hương (chuyên đề sau Đại học) ĐH Sƣ Phạm

TP.HCM, 1989.

92. Lê Trí Viễn -Hiểu văn học trung đại trong văn học nước ta như thế nào

cho phải ? Khoa học cộng đồng số 2/1989.

93. Lê Trí Viễn – đặc thù của văn học trung đạ i nước ta (chuyên đề

NCS) đại học Sƣ Phạm TP.Hồ Chí Minh, 1995.

94. Lê Trí Viễn – Giáo trình tổng quan văn chương Việ t Nam. TTDTTX Đại

Học Huế , 1995.

95. Lê Trí Viễn -Một đời với văn (2 tập) Nxb GD & ĐHSP TP HCM. xb,

1989

97. Viện Khoa học xã hội – Sở Văn hoá thông báo TP HCM – Nguyễn B ỉnh

Khiêm trong l ịch sử phát triển văn hóa dân tộc bản địa. trung tâm nghiên cứu và phân tích Hán

Nôm, 1991.

98. Đông Chu (Nguyễn Hữu Tiến) – Cổ xúy nguyên âm. Cuốn thứ nhì. Hn.

Đông kinh ấn quán, 1918.

* CHỮ NÔM :

209

98. Nguyễn Văn San – Quốc văn tùng ký (Ký hiệu AB 383 Thƣ viện thông tin

KHXH).

B. dữ liệu TIẾNG NƢỚC NGOÀI:

I. Tiếng Anh :

99. Đoàn Văn An – A brief history of Vielnamese lilerature. Asian Culture . –

Saigon, 1961, No 2.

100. Danziger Marlies K. Johnson W. Stacy – An introductitm to the study of

literature . D.C. Heath and Co., Boston, 1965.

II. Tiếng Pháp:

101. Nguyen Khac Vien et Huu Ngoc – Littérature Vietnamienne – Fleuve

rouge, Editions en Langues étrangères.,1979.

102. Huu Ngoc et Francois Corrèze – Ho Xuân Huong ou le voile déchiré –

Fleuve rouge, 1984.

III. Tiếng Trung:

103

104

105

210

PHẦN PHỤ LỤC

BẢNG BIỂU SỐ 1: hệ thống HÓA VỀ ĐỀ TÀI, CHỦ ĐỀ

STT người sáng tác t iểu b iểu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

1 Hồ Xuân Hƣơng 38 12 4 13 8

2 Phạm Th ái 3 1 1 1

3 Tr ịnh Hoà i Đức 6 5 1

4 Ngu yễn Công Chứ 40 3 13 6 18

5 Nguyễn Thị Hinh 6 6

6 Phan Thanh Giản 10 3 1 5 2 6

7 Bùi Hữu Nghĩa 13 2 6 4 1 3 6

8 Huỳnh Mẫn Đạt 11 5 4 1 1 3

9 Nguyễn Hữu Huân 4 1 4 4

10 Nguyễn Đình Chiểu 32 3 1 1 4 1 29

11 Tôn Thọ Tƣờng 14 3 10 1

12 Phan Văn Trị 32 7 25 10 26

13 Lê Quang Chiểu 15 4 10 11

14 Nguyễn Khuyến 68 12 8 3 16 33 22 22

15 Nguyễn Văn Lạc 9 3 3 1 5 3

16 Chu Mạnh Trinh 21 21

17 Nguyễn Thiện Kế 5 5 5

18 Trần Tế Xƣơng 107 8 35 65 6

19

Khu yế t danh và mấy

bài thơ l ẻ

16 2 1 1 3 10 12

Tổn g Cộn g 450 48 67 56 62 64 122 118 131 93 125

mật độ % 10 ,7 14 ,8 12 ,4 13 ,8 14 ,2 27 ,1 26 ,2 29 ,1 20 ,7 27 ,7

211

Ghi chú :

1. Số bài thơ

2. Số bài thơ có đề tài, chủ đề vạn vật thiên nhiên

3. Số bài thơ có đề tài, chủ đề vịnh sử , vịnh truyện, vịnh vật

4. Số bài thơ có đề tài, chủ đề kim chỉ nan nhân sinh, cam kết đạo lý

5. Số trung bình của cột (3) và (4)

6. Số bài thơ có đề tài tự vịnh, tự thuậ t , tự t rào . . .

7. Số bài thơ có chủ đề tâm sự , khát vọng cá thể.

8. Số bài thơ có đề tài cuộc sống cộng đồng, đất nƣớc, con ngƣờ i .

9. Số bài thơ có chủ đề yêu nƣớc.

10. Số t rung bình của những cột (6), (7)

11. Số t rung bình của những cột (8), (9)

212

BẢNG BIỂU SỐ 2 : hệ thống HÓA VỀ ngôn từ

THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT

STT người sáng tác tiêu biểu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

1 Hồ Xuân Hƣơng 40 6 31 73 15 32 32 32 100 15

2 Phạm Thái 14 2 3 10 1 0 7 0 10 0

3 Trịnh Hoài Đức 27 6 10 15 2 0 2 0 10 2

4 Nguyễn Công Trứ 54 16 71 41 0 22 32 2 100 10

5 Nguyễn Thị Hinh 32 0 32 13 4 0 0 0 12 3

6 Phan Thanh Giản 5 8 8 11 4 1 5 0 22 2

7 Bùi Hữu Nghĩa 3 3 27 30 6 1 5 0 60 2

8 Huỳnh Mẫn Đạt 13 15 6 29 4 0 0 0 24 1

9 Nguyễn Hữu Huân 3 3 9 2 0 0 2 0 17 1

10

Nguyễn Đình

Chiểu

20 41 27 26 17 5 16 0 50 5

11 Tôn Thọ Tƣờng 4 11 4 2 2 4 13 0 39 5

12 Phan Văn Trị 6 20 106 37 9 1 16 0 40 5

13 Lê Quang Chiểu 24 4 18 32 2 1 6 0 54 2

14 Nguyễn Khuyến 51 21 180 70 19 10 16 4 361 134

15 Nguyễn Văn Lạc 0 0 10 26 8 0 2 0 27 2

16 Chu Mạnh Trinh 37 14 14 33 3 3 6 0 47 9

17 Nguyễn Thiện Kế 0 0 10 6 19 0 5 0 20 3

18 Trần Tế Xƣơng 32 5 93 123 54 14 16 10 109 98

19

Khuyế t danh &

mấy bài thơ lẻ

18 7 41 21 14 0 11 0 73 4

tổng số 383 182 807 600 183 94 190 48 1180 308

213

Ghi chú:

1. tổng số từ mang tính ƣớc lệ

2. tổng số điển cố, điển tích văn học

3. tổng số từ Hán – Việ t

4. tổng cộng từ láy âm

5. tổng số danh từ r iêng ch ỉ nguôi và địa điểm

6. tổng cộng thuộc bộ phận ngữ điệu văn học dân gian

7. tổng số khẩu ngữ

8. tổng số từ nói lái, chơi chữ

9. tổng số hƣ từ

10. tổng cộng đại từ nhân xƣng.

CÂU THƠ NGẮT NHỊP 3-4

1 . Thơ Hồ Xuân Hương

– Chị cũng xinh / mà em cũng xinh

2. Thơ Trịnh Hoài Đức

– Trọn đạo con / là trọn đạo tôi

3. Thơ Nguyễn Công Trứ

– các giữ miệng / đà không dám nói

– Vƣòn hoa kia / để ai rong rả

– Chửa chán ru / mà quấy mãi dây

– Đà dễ rồi / còn muốn dễ dƣng

– Vì chữ “thòi” / nên phả i chịu luồn

– Phải giống sen / thời chẳng nhuần hùm

– Bên văn sang / bên võ cũng sang

214

– Đứng núi nầy / trông núi nọ cao

– Bạc qua vôi / mà mỏng mảnh quá mây

– Danh chẳng ham / mà lợi chẳng mê

– Ta mặc ta / mà ai mặc ai

– Đem lạng vàng / mua lấy tiếng cƣờ i

– Tình tự này / ai có biết chăng?

4. Thơ Nguyễn Quy Tân

– Cu chỗ nào / mà cu đến đây?

– Đó một thì / đó cũng một thì

– Uẩy đá kia / sao khéo bất bình

5. Thơ Bùi Hữu Nghĩa

– Chồng nhớ vợ / lòng tớ hoảng loạn

– Con thƣơng mẹ / lụy ngọc tuôn dầm

– Sanh có ngày / âu thác có ngày

– Kho phong nguyệ t / hãy chan chan đó

– Vƣờn cúc tòng / còn thớ i thới đây !

6. Thơ Nguyễn Đình Chiểu

– Bờ cõi xƣa / đà chia đất khác

– Nắng sƣơng nay / há đội trời chung

7. Thơ Tôn Thọ Tường

– Trời đất chi / xui đến nỗi này

– Nghĩ việc đờ i / thêm hổ việc mình

8. Thơ Tú Quý

– Chẳng ở biển / sao lạ i lên nguồn

215

9. Thơ Nguyễn Khuyến

– Đã lâu nay / nay bác tới nhà

– Cũng chẳng giàu / mà cũng chẳng sang

– Con có cha / nhƣ nhà có nóc

– “Bồ tiên thi” / lại lấy vần bồ

– Trời dẫu già / nhƣng núi vẫn non

– lại sở hữu ngƣờ i / theo khoét của mày

– Ngƣời bảo rằng / thầy yêu cháu đây

– T ỉnh ra / hỏi / đã Thái Bình chƣa?

– Trời hẹn ngày, / cho ba vạn sáu

– Ta chung tuổi / mới một trăm hai.

10. Thơ Nguyễn Văn Lạc

– Chẩng biết mình / va cứt lộn đầu

– Cảnh Thuộc Nhiêu/ nhiều khách du lịch ngợp trông

11. Thơ Chu Manh Trinh

-Hết nghĩ gần / thôi lại nghĩ xa

– Núi toát hớp / nhờ tay tạo hóa

– Bể t rầm luân / thoát nợ phong trần

12. Thơ Nguyễn Thiện Kế

– Dân sờ khố / ghé bên tai gửi

Quan đồng ý , / vơ ních tráp vào

13. Thơ Trần Tế Xương

– Đệ nhất buồn / là cái hỏng thi

– Cơm hai bữa : / cá khô rau muống

216

Quà mộ t chiều : / khoai lang lúa ngô

– Chẳng phả i quan / mà chẳng phải dân

– Ngƣời có cô , / sao cháu không cô ? (2 lần )

– Ông tốt duyên / vì có nƣớc da

– Chẳng biết rằng / dơ dáng , dại hình

– Ấm Kỷ này / đây tớ bảo rằng

– Tôi gớm gan / cho cái ch ị Hằng

– Không biế t rằng / em bán ra sao ?

– Có phải rằng / ông chẳng học đâu ?

– Mã cũng chui / mà tốt cũng chui

– Hễ cắn ai / thì sét mới tha

– Có đất nào / nhƣ đất ấy không ? ( 2 lần )

– Thua bạc nhà / đi với mẹ nhà

– Chỉ t rách rưới ngƣời / sao chẳng trách mình ?

– Cha thằng nào / có tiếc cấm đoán

– nhân hậu thay / lòng quan thƣợng Cao !

– Ai xét soi / cho cảnh học trò

– Chẳng sang Tàu / cũng tếch sang Tây

– Huấn đạo nguyên/ ông huấn đạo già !

– Ai đẹp hơn / cô Cáy chợ Rồng

14. Thơ khuyết danh

– Giận ngƣờ i sống / mất / suy ra nhục

– Thƣơng kẻ thác / còn / nghĩ lạ i vinh

– Trái phá Tây / chăm chực bắn vào





Website: https://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C6%A1