Notes

Thơ nôm đường luật (Từ Hồ Xuân Hương đến Trần Tế Xương)


dữ liệu Thơ nôm đường luật (Từ Hồ Xuân Hương đến Trần Tế Xương): … Ebook Thơ nôm đường luật (Từ Hồ Xuân Hương đến Trần Tế Xương)




Tóm tắt tài liệu Thơ nôm đường luật (Từ Hồ Xuân Hương đến Trần Tế Xương)

BỘ Giáo dục đào tạo

đại học non sông TP HCM

TRƢỜNG ĐH SƢ PHẠM

—*—

NGUYỄN THANH PHÚC

THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT

(TỪ HỒ XUÂN HƢƠNG ĐẾN TRẦN TẾ XƢƠNG)

Chuyên ngành: VẲN HỌC nước ta

Mã số: 50433

LUẬN ÁN PHÓ TS KHOA HỌC NGỮ VẲN

Người chỉ dẫn khoa học :

Giáo sư: LÊ TRÍ VIỄN

Thành Phố HCM – 1996

LỜI cam kết ràng buộc

Tôi xin khẳng định đấy là công trình nghiên cứu và phân tích của riêng tôi. các số liệu, hiệu quả nêu

trong Luận án là trung thực & chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kể dự án công trình nào khác.

Ký tên

Nguyễn Thanh Phúc

1

MỤC LỤC

MỤC LỤC ……………………………………………………………………………………………………… 1

PHẦN MỞ ĐẦU……………………………………………………………………………………………… 3

1. Tính cấp thiết của đề tài …………………………………………………………………………. 3

2. lịch sử vẻ vang vấn đề : …………………………………………………………………………………….. 4

2.2. nghiên cứu thơ Nôm Đƣờng luật nhƣ là bộ phận trong mối liên quan với

tổng thể là sản phẩm thực tế , người sáng tác. …………………………………………………………………………….. 6

3. mục tiêu nghiên cứu : …………………………………………………………………………… 9

4. Đối tƣợng & khoanh vùng phạm vi nghiên cứu và phân tích : …………………………………………………………. 9

5. Phƣơng pháp phân tích : ……………………………………………………………………. 13

6. các góp phần mới của luận án ………………………………………………………….. 14

7. bố cục tổng quan của luận án : …………………………………………………………………………….. 15

CHƢƠNG MỘT: KHÁI QUÁT các bước cách tân và phát triển THƠ NÔM ĐƢỜNG

LUẬT ………………………………………………………………………………………………………………….. 17

CHƢƠNG HAI: hệ thống ĐỀ TÀI, CHỦ ĐỀ THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT THẾ

KỶ XIX ……………………………………………………………………………………………………………….. 39

2.1.Đề tài, chủ đề vạn vật thiên nhiên ……………………………………………………………….. 40

2.2. Đề tài, chủ đề vịnh sử, vịnh truyện, triết lý nhân sinh cam kết ràng buộc đạo lý &

khí tiết nhà Nho ……………………………………………………………………………………………… 47

2.3. Đề tài tự vịnh, tự thuật, tự trào & chủ đề tâm sự, khát vọng cá thể. ….. 55

2.4. Đề tài cuộc sống đời thường cộng đồng, đất nƣớc, con ngƣời & chủ đề yêu nƣớc ……….. 67

2

CHƢƠNG BA hệ thống HÌNH TƢỢNG khoảng không – thời hạn …….. 75

3.1. Hình tƣợng khoảng không ………………………………………………………………….. 75

3.2. Hình tƣợng thời hạn ……………………………………………………………………… 90

CHƢƠNG BỐN: kết cấu BÀI THƠ và NHỊP ĐIỆU CÂU THƠ ………….. 102

4.1 cấu tạo bài thơ Nôm Đƣờng luật thất ngôn bát cú …………………………… 102

4.2. Nhịp điệu câu thơ Nôm Đƣờng Luật ……………………………………………… 133

CHƢƠNG NẲM: khối hệ thống ngôn ngữ THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT THẾ

KỶ XIX ……………………………………………………………………………………………………………… 146

5.1. hệ thống ngữ điệu gần với Đƣờng thi …………………………………………… 146

5.2. khối hệ thống ngữ điệu dân tộc bản địa …………………………………………………………… 159

5.2.1. Bộ phận từ thuần Việt: …………………………………………………………… 160

5.2.2. ngôn ngữ văn học dân gian : ………………………………………………….. 167

5.2.3 ngôn từ đời thƣờng . ……………………………………………………. 170

PHẦN Kết luận ………………………………………………………………………………………. 190

1. thế giới nghệ thuật thơ Nôm Đƣờng luật ( thế kỷ XIX) …………………………. 190

2. ý niệm nghệ thuật và thẩm mỹ về con ngƣời trong thơ Nôm Đƣờng luật (thế kỷ XIX)

………………………………………………………………………………………………………………………. 193

3. tóm lại chung ………………………………………………………………………………….. 195

THƢ MỤC tìm hiểu thêm ……………………………………………………………………………. 201

PHẦN PHỤ LỤC …………………………………………………………………………………………. 210

3

PHẦN mở đầu

1. Tính cấp thiết của đề tài

1.1. Trong hơn 1200 trong năm này, Đƣờng Thi vẫn đƣợc coi là vượt trội cho đỉnh điểm của

thơ ca cổ xưa Trung Hoa. Nó “để lại cõi đời cùng sáng với vầng trăng”. Ảnh hƣởng của chính nó

rộng khắp các nền văn hóa cổ truyền Á Lục, đặc biệt là nhật bản, Triều Tiên, Việt Nam… nói cách khác,tinh

hoa Đƣờng Thi đã thấm sâu vào mạch nguồn thơ ca dân tộc VN, biến thành vốn văn hóa.

1.2. Qua thi tuyển thời xƣa, mọi nhà Nho đều rất có thể làm thơ Đƣờng luật. theo đó, cũng có thể có

ngƣời ngộ nhận rằng ngƣời Việt bắt chƣớc làm thơ Đƣờng giống y nhƣ ngƣời Trung Hoa đã

làm. Thật ra, khi mừng đón, nhà thơ nước ta đã chuyển hóa nó thành của riêng mình, nghĩa

là tiếp nhận với lòng tin độc lập, phát minh sáng tạo, khiến cho thơ Đƣờng luật việt nam thấm đƣợm

niềm tin nước ta, hợp với nền văn hóa cổ truyền dân tộc bản địa.

1.3. thế nên, nghiên cứu thơ nôm Đƣờng luật, trong thực trạng hiện giờ, khi mà việc

bảo tồn, chấn hƣng, phát huy bản sắc văn hóa truyền thống dân lộc là rất là cấp thiết, lại biến thành quan

trọng. không chỉ có vậy, thực ra sự cách tân chƣơng trình văn học ở nhà trƣờng đại học và Trung

học cũng đòi hỏi những công trình nghiên cứu và phân tích về thơ cổ xưa VN, mà trong các số ấy, thơ

Nôm Đƣờng luật có một vị trí quan trọng.

1.4. Tính cấp thiết của đề tài còn bởi vì lầm quan trọng của thể loại. Ngƣời viết lời

reviews cuốn “Théorie des genres” (Lý thuyết về thể loại – Nhiều tác giả – Editions du

Seuil – 1986) cho đây là một vấn đề “trong nhiều thế kỷ từ Aristote đến Hégel đã là đối tượng

trung tâm của thi pháp học” (dẫn theo [81 : 3]) M. Bakhtin cũng từng nhấn mạnh rằng ”

4

” Mỗi một thể loại, đặc biệt là thể loại lớn, biểu thị một thái độ thẩm mỹ và làm đẹp đối với hiện thực, một

cách cảm thụ, nhìn nhận và đánh giá, giải minh nhân loại và con người. Thể loại là cái trí nhớ siêu cá thể

của nghệ thuật, nơi tích lũy, đúc kết các kinh nghiệm tay nghề nhận thức thẩm mỹ và làm đẹp nhân loại. Mỗi thời

đại thể loại cố hệ thống thể loại của chính mình, trong những số ấy những thể loại chính biểu hiện sự tập

trung nhất, nổi bật nhất tâm thức, góc nhìn, những mối quan tâm, các ý niệm & chuẩn

mực giá trị của con người trong thời buổi đó.” [2:7]M. Bakhtin cho rằng “Đằng sau cái

mặt ngoài sặc sỡ & đầy tạp âm ồn ào cửa quy trình văn học, người ta không nhìn thấy vận

mệnh cao lớn & căn bản của văn học và ngôn ngữ, mà những nhân vật chính nơi đây trước hết

là những thể loại, còn trào lưu, trường phái chỉ là những nhân vật hạng nhì và hạng ba” [2:28]

Thế mà thơ Nôm Đƣờng luật, một trong ba thể loại lớn viết bằng thứ văn tự riêng của dân tộc bản địa

thời trung đại, tới lúc này vẫn chƣa đƣợc nghiên cứu và phân tích 1 cách khối hệ thống.

đó là mấy Tại Sao cấp thiết khiến chúng tôi đặt vấn đề nghiên cứu và phân tích, thơ Nôm Đƣờng

luật, khám phá các điểm lưu ý thể loại, minh chứng nó không phải là việc lập lại bài học kinh nghiệm từ văn

chƣơng Trung Quốc. Để giới hạn đề tài, luận án tập trung vào quy trình tiến độ thế kỷ XIX, từ Hồ

Xuân Hƣơng đến Trần Tế Xƣơng.

2. lịch sử vẻ vang luận điểm :

Theo dõi lịch sử vẻ vang của sự việc phân tích không ít tương quan đến thơ Nôm Đƣờng luật, thấy

có ba hƣớng chính :

– nghiên cứu và phân tích thơ Nôm Đƣờng luật trong thời gian nghiên cứu chung về nền văn

chƣơng chữ Nôm.

5

– phân tích thơ Nôm Đƣờng luật nhƣ là bộ phận trong mối tương quan với toàn diện và tổng thể là

tác phẩm, người sáng tác.

– phân tích thơ Nôm Đƣờng luật trong sự giao lƣu với văn học Trung Hoa.

2.1. phân tích thơ Nôm Đƣờng luật trong thời gian phân tích chung về nền văn

chƣơng chữ Nôm.

đầu thế kỷ XX, có cuốn “Quốc văn tùng ký”, Nguyễn Văn San tự Hải Châu Tử

biên soạn bằng chữ Nôm, đã tập hợp và phân chia thơ văn, trong những số đó có thơ Nôm Đƣờng luật.

Khi nói về những sáng tác Nôm, ông có nhận xét “Ấy là lối văn chương VN, tổ quốc tinh

tú vẽ ra biết bao nhiêu nhân tài chứ không đâu được đà vậy” [98: ] Vào trong năm cuối

thập kỷ thứ 2, Đông Chu Nguyễn Hữu Tiến (1875 – 1941) biên soạn “Cổ xúy nguyên âm”,

quyển một năm 1916 và quyển hai năm 1918. Trong lời Tựa, ông viết “lối văn chương Nôm nước

mình(…) thể cách cũng chẳng khác chi văn Tàu mà lại có lối đặc biệt quan trọng riêng của ta vậy “(dẫn

theo [81:13]). Cũng năm 1918, Phan Kế Bính (1875 – 1921) viết Việt Hán văn khảo . đó là

“công trình nghiên cứu và phân tích , biên khảo & dịch thuật có giá trị về nghệ thuật và thẩm mỹ văn chương(…) gồm

8 tiết, trong những số đó dành 5 tiết để nghiên cứu nguồn gốc, nguyên lý văn chương, những thể loại văn

học và(…) ” [85:II:199]. Năm 1943, cuốn nước ta văn học sử yếu của Dƣơng Quảng Hàm

xuất hiện lần đầu. Trong công trình xây dựng này, tác giả có đề cập đến những thể văn. Ông đánh giá về

thơ Đƣờng luật nhƣ sau: “Thơ Nôm ta tuân theo phép tắc thơ tàu, mà âm thanh tiếng ta cũng

tương tự tiếng Tầu (cũng là thứ tiếng đan âm và cũng chia thành tiếng bằng tiếng trắc) nên thi

pháp của ta tức là thi pháp của Tàu và những niêm luật của thơ

6

ta cũng phỏng theo thơ Tàu cả” [29:122] rõ nét ý kiến của tác giả là có có hạn. Tuy

nhiên, từ sự nghiên cứu và phân tích, tác giả cũng đã rút đƣợc một trong những Tóm lại quan trọng, chẳng hạn ” Văn

Nôm của ta về thế kỷ thứ XIX, so với trước, thật có hiện đại nhiều (…) các thể thơ, hát nói,

song thất, lục bát đều phải sở hữu phần có nét và các văn sĩ ta đã nhiều khi thoát ly cái tác động

của thơ văn Tàu mà diễn đạt tư tưởng, tính tình 1 cách thành thực để sáng tạo một nền văn

đặc biệt của dân tộc bản địa ta”[29:399] Năm 1953, Thanh Lãng viết Văn chƣơng chữ Nôm. Chúng

tôi lƣu ý 2 điểm. 1 là, tuy cách gọi tên mỗi thời kỳ có chỗ chƣa ổn, nhƣng ông đã chia quá

trình cải cách và phát triển của văn chƣơng chữ Nôm ra làm ba thời kỳ là tái hài hòa và hợp lý : phôi thai thời đại(

1225 – 1430), đại phát thời đại( 1430 – 1750)và toàn thịnh thời đại( 1750 – 1900). Hai là,

trong cái nhìn của người sáng tác, dƣờng nhƣ chƣa nhìn thấy vị trí xứng danh của thơ Nôm bên cạnh

truyện Nôm. nhìn tổng thể các công trình xây dựng trên chỉ áp dụng thi luật học Trung Quốc để tìm

hiểu thơ Nôm Đƣờng luật. Dù đây này còn có hạn về tƣ tƣởng, học thuật, nó cũng đã có lưu ý

bƣớc đầu.

2.2. nghiên cứu thơ Nôm Đường luật như thể bộ phận trong mối liên quan với tổng

thể là sản phẩm thực tế , tác giả.

Hƣớng nghiên cứu và phân tích này góp thêm phần tò mò về thơ Nôm và cả thơ Hán luật Đƣờng

nhƣ chuyên khảo Thi hào Nguyễn Khuyến, đời và thơ do Gs Nguyễn Huệ Chi chủ biên. Tiêu

biểu là nội dung bài viết “Sáng tạo trong thơ Đường luật” của Gs Lê Chí Dũng. nhìn toàn diện chuyên

khảo đã nhất trí & khẳng định “Bút pháp Nguyễn Khuyến đã như 1 dấu hiệu quan trọng

của sự hoạt động của văn học VN trên phố hiện đại hóa” [15:28]. Trong chuyên đề

sau ĐH Thơ Hồ Xuân Hương, Gs Lê Trí Viễn đã chỉ ra

7

quý phái Xuân Hƣơng trong đẳng cấp thể loại xét từ Lever xây đắp hình tƣợng với tất cả

một hệ thống ngôn từ tƣơng ứng & từ phƣơng diện cấu tạo của thể thơ. Gs Đặng Thanh Lê

cũng đã đặt các bài thơ Hồ Xuân Hƣơng trong sự tiến lên của dòng thơ Nôm Đƣờng

luật, phác họa một số nét căn bản trong sự chuyển động của thể loại, cùng theo đó nêu bật các

góp phần của Hồ Xuân Hƣơng về cảm giác và bút pháp thẩm mỹ và nghệ thuật. phụ thuộc vào cách nhìn thi

pháp học của Jakobson, Gs Đỗ Đức Hiểu đã tìm hiểu ý nghĩa và tầm quan trọng thơ Nôm Đƣờng luật của Hồ

Xuân Hƣơng từ kết cấu diễn đạt trong bài thế giới thơ Nôm Hồ Xuân Hương và ông tóm lại

“Hồ Xuân Hương phát minh sáng tạo một đẳng cấp và sang trọng thơ Đường luật mới” (31 : 87) nhìn toàn diện những

công trình xây dựng này có nhiều lưu ý đáng kể cho luận án của chúng tôi.

2.3 nghiên cứu thơ Nôm Đƣờng luật trong sự giao lƣu với văn học Trung Quốc.

Hƣớng phân tích này thƣờng sử dụng thao tác làm việc so sánh với Đƣờng thi hoặc văn học,

văn hóa Trung Hoa để tìm kiếm ra những nét tính chất dân tộc. nội dung bài viết sớm nhất có thể chắc rằng là bài Mối

quan hệ mật thiết giữa văn học nước ta & văn học Trung Quốc của Gs Đặng Thai Mai. Ông

cho rằng “Ngay trong khi họ vận dụng thể văn & văn tự Trung Quốc để hiểu hiện tình cảm

& tư tưởng của mình, nhiều nhà thơ tất cả chúng ta vẫn luôn luôn nỗ lực bảo vệ đặc sắc của dân tộc bản địa

& cá tính của con người sáng tác” [54: ] mặc dù vậy, ông đã không chỉ ra chỗ rực rỡ, nét

riêng ấy, lại cho rằng; “Trong những thể loại vay mướn của Trung Quốc thì thơ ca(…) thơ

Đường luật thất ngôn, ngũ ngôn(…) trong lối thơ ca trữ tình, thi sĩ cổ điển ta vẫn khai thác

bấy nhiêu long mạch: tình yêu thiên nhiên, tình yêu

8

người yêu bạn bè vợ con & đặc biệt là tình yêu nước” [64 : 11]. Năm 1973, Gs Trƣơng Chính có

nội dung bài viết “Cha ông ta đã vận dụng những thể loại văn học China ra làm sao vào thơ

Nôm?” Ông viết: “Cha ông tất cả chúng ta khi chuyển qua sáng tác bằng chữ Nôm, đồng thời

muốn cởi xiềng xích ra, bắt đầu từ Hàn Thuyên” [14:3] Khi so sánh hiện tƣợng thất ngôn

xen lục ngôn ở thơ Nôm Phố Nguyễn Trãi, Lê Thánh Tông, Nguyễn Bỉnh Khiêm với thể Đƣờng

thi ở Trung Hoa, ông cho biết thêm Trung Quốc “Không hoàn toàn có thể câu bảy từ xen câu sáu từ hoặc

câu sáu từ xen câu bảy từ” và Theo anh thì hiện tƣợng này của thơ VN ” chắc đó là 1 trong

thể loại mới do cha ông chúng ta tạo nên trên cơ sở câu thất ngôn, trong những lúc niêm luật, đối,

gieo vần theo luật Đường” (14:4) Mãi cho đến năm 1991, tại hội thảo chiến lược khoa học nghiên cứu

văn học cổ trung đại VN trong mối quan hệ khoanh vùng, Gs Nguyễn Huệ Chi đã nhấn

mạnh vấn đề “cố gắng tìm được các nét nghĩa khu biệt giữa thơ Đường luật dân tộc với thơ

Đường” & khẳng định vai trò quan trọng của các dự án công trình phân tích này “nếu hoàn toàn có thể

cùng nhau góp sức tìm được một lời đáp chung: ra làm sao là mã thơ Đường nước ta

(…) thì mọi sự mắc míu về thi pháp thể loại thơ cổ chắc sẽ khai thông dễ dàng” (2:22) Tại hội

thảo, Gs Bùi Duy Tân có bài quan hệ về thể loại giữa văn học Trung Hoa & văn học

việt nam thời trung đại: chào đón – cách tân – sáng tạo và cho rằng “Những thể loại ngoại

nhập mà được viết bằng chữ Nôm thì sự Việt hóa dễ được tăng trưởng” Năm 1993, trong luận

án PTS Thơ Nôm Đƣờng luật từ Quốc âm thi tập của Đường Nguyễn Trãi đến thơ Hồ Xuân

Hƣơng , Lã Nhâm Thìn đã bƣớc đầu hướng đến thơ Nôm Đƣờng luật tiến trình này và Kết luận

” hoàn toàn có thể thấy bội số chung bé nhất của những yếu tố cấu thành

9

thơ Nôm Đường luật là đặc điểm đời thường, sự giản dị, ý thức tự do và xu hướng tâm

trạng hóa. Nói 1 cách khái quát & ngắn gọn, mã của thơ Nôm Đường luật được định vị

bởi đặc thù Nôm của thể loại” [81:142-143] Nhƣ vậy, nhìn toàn diện tuy có các góp phần

quí báu, đặc biệt là hai hƣớng phân tích sau, nhƣng điều tra thơ Nôm Đƣờng luật một cách hệ

thống, đặc biệt là ở tiến độ cách tân và phát triển từ Hồ Xuân Hƣơng đến Trần Tế Xƣơng vẫn đang còn là

không gian giành cho ngƣời nghiên cứu.

3. mục tiêu phân tích :

nằm ở trong hƣớng nghiên cứu thƣ Nôm Đƣờng luật từ khía cạnh thể loại văn học , luận

án tập kết phân tích thể loại này trong quy trình tiến độ từ Hồ Xuân Hƣơng đến Trần Tế Xƣơng,

coi nhƣ thuộc thế kỷ XIX, là giai đoạn cách tân và phát triển đến đỉnh cao của thể loại, mà điểm trọng

yếu là đào bới, định vị các đặc trƣng của nó về mặt nội dung & về mặt hình thức nghệ

thuật. Để tiến tới mục đích ấy, luận án cũng phác họa quy trình cải cách và phát triển, sơ bộ tái hiện hữu

mạo thơ Nôm Đƣờng luật trong văn học VN.

4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu và phân tích :

4.1. Đối tƣợng nghiên cứu và phân tích chính của luận án là 450 bài thơ thất ngôn bát cú và tứ

tuyệt chữ nôm từ Hồ Xuân Hƣơng đến Tú Xƣơng. đây là các bài thơ Nôm Đƣờng luật liêu

biểu cho thế kỷ XIX. Sở dĩ chúng tôi chọn thơ Hồ Xuân Hƣơng làm mốc đầu vì thơ Nôm

truyền tụng của bà thật sự xuất hiện thêm bƣớc ngoặt vĩ đại trong lịch sử hào hùng cải cách và phát triển thơ Nôm Đƣờng

luật lại xuất hiện khoảng tầm thời điểm đầu thế kỷ XIX. Chọn thơ Trần Tế Xƣơng làm mốc cuối không chỉ

vì nhà thơ đã qua đời vào đầu thế kỷ XX (1907) mà còn vì thơ ông thật sự khép lại thơ

Đƣờng luật chữ Nôm. Thơ Nôm Đƣờng

10

luật trƣớc Hồ Xuân Hƣơng chỉ đƣợc đề cập đến ở chƣơng , khi tìm hiểu một cách khái quát

về thể loại này từ góc nhìn cải cách và phát triển lịch sử & khi cần thiết để so sánh lịch đại. Thơ chữ Quốc

ngữ và chữ Hán luật Đƣờng xuất hiện ở thế kỷ XX cũng là đối tƣợng để so sánh. Truyện thơ

gồm nhiều bài thơ Đƣờng luật thất ngôn bát cú ghép lại và “bài luật” đều Chưa hẳn là đối

tƣợng phân tích của luận án . Chúng tôi rất chăm chú tới sự việc lựa chọn văn bản an toàn để

tiến hành thống kê nhằm rút ra những Tóm lại có công dụng thuyết phục nhiều nhất. Luận án

chủ yếu dựa vào Hợp tuyển thơ văn việt nam và các Thi tập. Riêng văn bản về Hồ Xuân

Hƣơng là lấy trong Thơ Hồ Xuân Hƣơng (thƣ mục 91) của Gs Lê Trí Viễn.

4.2. phạm vi nghiên cứu:

Trƣớc khi định vị phạm vi nghiên cứu và phân tích của luận án, chúng tôi thấy cần giới thuyết

một vài khái niệm: 1 là về khái niệm thể loại. nhờ vào chủ ý của D.X.Likhasev cho thể

loại văn học “là một phạm trù lịch sử, nó chỉ có mặt vào trong 1 quá trình trở nên tân tiến nhất định

của văn học & kế tiếp chuyển đổi và được thay thế” (86 : 204) và của Từ điển thuật ngữ văn học

“thể loại văn học là sự việc thống nhất giữa một loại nội dung & một dạng hình thức văn bản và

cách thức sở hữu đời sống” (86 : 204), chúng tôi nghĩ tới sự cần thiết nên nhận ra

giữa thể & thể loại nhƣ sau:

11

Nhƣ vậy, theo chúng tôi, thể Đƣờng luật và thể loại thơ Nôm Đƣờng luật sẽ có 6 hình

thức thể: thất ngôn bát cú, thất ngôn tứ tuyệt, thất ngôn bài luật, ngũ ngôn bát cú, ngũ ngôn tứ

tuyệt, ngũ ngôn bài luật. Chúng mình cũng sử sụng thuật ngữ thể tài khi muốn đề cập, nhấn

mạnh ở khía cạnh đề tài, chủ đề, nghĩa là thiên về mặt nội dung thể loại, ví dụ điển hình khi kể tới

thể tài trữ tình thế sự, trữ tình đời tƣ, thể tài trào phúng, hoặc hẹp hơn: thơ vạn vật thiên nhiên, thơ

điền viên, thơ biên tái, thơ vịnh sử, vịnh truyện, vịnh vật, thở khẩu khí, thở cảm hoài, thơ tự

trào, thơ đi sứ, thơ bút chiến… Hai là về khái niệm thơ Nôm Đƣờng luật. đây là thuật ngữ để

chỉ thơ viết bằng chữ Nôm của dân tộc nước ta (đúng hơn là của dân tộc bản địa Kinh) theo thể

Đƣờng luật. Luận án chỉ tập kết điều tra hai hình thức thể căn bản là thất ngôn bát cú &

thất ngôn tứ tuyệt bởi nó chiếm số lƣợng áp đảo & có các đặc trƣng tiêu biểu vượt trội cho thể

loại. Số bài thơ đƣợc khảo sát điều tra cụ thể chi tiết là:

THỂ THỂ LOẠI

– hướng về hình thức

– có tính không thay đổi, vững chắc và kiên cố

– thí dụ :

thể Đƣờng luật

thể lục bát

thể tuy vậy thất lục bất

– thống nhất nội dung-

hình thức

– vừa không thay đổi vừa thay đổi,

vừa cũ vừa mới

– thí dụ :

Thơ Nôm Đƣờng luật…

Truyện thơ Nôm

Ngâm khúc

12

STT người sáng tác tiêu biểu vượt trội Bát cú Tứ tuyệt Cộng

1 Hồ Xuân Hƣơng 25 13 38

2 Phạm Thái 3 0 3

3 Trịnh Hoài Đức 6 0 6

4 Nguyễn Công Trứ 40 0 40

5 Nguyễn Thị Hinh 6 0 6

6 Phan Thanh Giản 6 4 10

7 Bùi Hữu Nghĩa 13 0 13

8 Huỳnh Mẫn Đạt 11 0 1 1

9 Nguyễn Hữu Huân 4 0 4

10 Nguyễn Đình Chiểu 32 0 32

11 Tôn Thọ Tƣờng 14 0 14

12 Phan Văn Trị

Lê Quang Chiểu

32 0 32

13 15 0 15

14 Nguyễn Khuyến 64 4 68

15 Nguyễn Văn Lạc 7 2 9

16 Chu Mạnh Trinh 21 0 21

17 Nguyễn Thiện Kế 5 0 5

18 Trần Tế Xƣơng 74 33 107

19 Khuyết danh( & mấy bài thơ lẻ) 13 3 16

tổng số 391 59 450

13

để tiếp cận thơ Nôm Đƣờng luật nhƣ một hiện tƣợng văn học, chúng tôi có chăm sóc

đến quá trình phát sinh & cải cách và phát triển nhƣng hầu hết vẫn là bước vào chính cấu tạo của chính nó.

các nghành nghề dịch vụ chúng tôi chăm sóc là:

– Thơ Nôm Đƣờng luật về mặt lịch sử vẻ vang, tức là tình trạng phát triển địa thể loại & sơ bộ

phác họa điểm lưu ý có tính qui luật về sự phát triển ấy.

– cấu trúc thơ Nôm Đƣờng luật trong tính tổng thể và toàn diện của nó với các mặt hình thức – nội

dung. nhằm mục tiêu tiếp cận nội dung thể loại, phạm vi luận án nghiên cứu là hệ thống đề tài, chủ đề.

Còn các yếu tố hình thức thẩm mỹ tiêu biểu vượt trội đƣợc khảo sát điều tra là : nhịp (hay tiết tấu) của câu

thơ, cấu tạo của bài thơ bát cú, hệ thống ngôn từ & khối hệ thống hình tƣợng không gian – thời

gian.

5. Phƣơng pháp nghiên cứu và phân tích :

5.1. Phƣơng pháp luận nghiên cứu:

Chúng tôi sử dụng thuật ngữ phƣơng pháp luận (méthodologie) với chân thành và ý nghĩa phổ cập

là lý luận, bàn về những con đƣờng nghiên cứu và phân tích, cách tiếp cận văn chƣơng. Chúng tôi lƣu ý hai

điểm dưới đây về mặt phƣơng pháp luận:

– Thơ Nôm Đƣờng luật là một thể loại ngoại nhập chứ không phải nội sinh nên chúng

tôi coi nó nhƣ một hiện tƣợng giao lƣu văn học, giao lƣu văn hóa kể chung.

– Thơ Nôm Đƣờng luật, trong thực tiễn, ngày càng xa dần cội nguồn của nó là Đƣờng

thi China, lại hấp thụ tƣ tƣởng dân tộc bản địa, chịu ảnh hƣởng sâu đậm của folklore, sự thật

xác định chỗ đứng của mình trong nền văn học dân tộc bản địa nên chúng tôi nhìn nhận và đánh giá nó nhƣ một

thể loại văn học dân tộc, tuy có sự mô phỏng nhƣng chủ yếu lại là sự cải tiến, phát minh.

14

5.2 những phƣơng pháp phân tích cụ thể:

Trƣớc hết, từ các văn bản, chúng tôi sƣu tầm dữ kiện chính xác & khách quan theo

từng nhân tố & hệ thống đƣợc khảo sát, sau đó, sắp đặt nó một cách hệ thống. Chúng tôi

nghiên cứu và phân tích, tổng hợp, tìm kiếm được các đặc trị hoạch toán và thử phân tích và lý giải, tìm kiếm được những yếu tố nào về

cộng đồng, tâm lý nhà thơ…đã ảnh hƣởng đến những dữ kiện. Nhƣ vậy, thống kê là thao tác không

thể thiếu trong bất cứ công trình xây dựng khoa học nào. Trong luận án chúng tôi áp dụng kết hợp 5

phƣơng pháp phân tích sau:

– Phƣơng pháp biến sinh lịch sử: không chỉ có đƣợc dùng để đào bới sự vận động của

thể loại qua ba quy trình mà còn đƣợc dùng trong những lúc điều tra khảo sát từng nhân tố, khối hệ thống trong sự

hoạt động có tính lịch sử dân tộc của chính nó.

– Phƣơng pháp hệ thống và phƣơng pháp cấu trúc: Là hai phƣơng pháp đƣợc vận

dụng để nghiên cứu, nghiên cứu và phân tích khối hệ thống đề tài – chủ đề, ngữ điệu, nhịp thơ và bố cục một bài

thơ.

– Phƣơng pháp so sánh: là một trong những phƣơng pháp trọng điểm và thiết yếu đối với

luận án. Sử dụng phƣơng pháp này, chúng tôi mới hoàn toàn có thể tìm được các đặc trƣng của thơ Nôm

Đƣờng luật thế kỷ XIX.

– Phƣơng pháp liên ngành: nhất là liên ngành ngôn ngữ và văn học đƣợc dùng làm

điều tra khảo sát chƣơng cuối.

6. các góp phần mới của luận án

– Về phân tích văn học: Hƣớng về một thể loại tiêu biểu vượt trội cho văn học Trung đại

việt nam, luận án đóng góp thêm phần khái quát hóa, bổ sung và đính chính một số điểm lưu ý cơ bản

của thể loại này. Nó cũng góp thêm phần tái hiện rõ nét diện mạo thể loại qua các người sáng tác, tác

phẩm khá nổi bật ở thế kỷ XIX, một thế kỷ văn học đầy tự hào của dân tộc. nói cách khác,

15

bằng cách tiếp cận từ mặt nội dung (đề tài, chủ đề) & về mặt thi pháp thể loại, luận án cố

gắng phát hiện & tổng kết, nêu ra một trong những điểm lưu ý về nhịp, kết cấu bên ngoài & bên phía trong

của thể loại thơ Nôm Đƣờng luật. không dừng lại ở đó, các bản thống kê chi tiết cụ thể, cụ thể chi tiết của luận án về

đề tài, chủ đề, ngữ điệu của các người sáng tác, sản phẩm thực tế vượt trội chứng minh và khẳng định góp thêm phần hữu hiệu

cho việc phân tích văn học.

– Về thức tiễn: Luận án có thể góp phần bổ sung cập nhật chuyên đề đào tạo, gợi ý cho giáo

viên trong tiến trình huấn luyện những tác giả thơ Nôm Đƣờng luật thế kỷ XIX.

7. bố cục tổng quan của luận án :

Luận án có 200 trang viết, 9 trang thƣ mục & 8 trang phần phụ lục (trong đó có 2

bảng biểu). Ngoài phần bắt đầu & phần kết luận, luận án có 5 chƣơng

– Phần mở đầu: 16 trang. Trước hết, chúng tôi nêu lên tính cấp thiết của đề tài. Thứ

hai, là lịch sử dân tộc của vấn đề, chúng tôi tóm tắt nội dung ở các tƣ liệu căn bản nằm Một trong những

công trình nghiên cứu và phân tích đi trƣớc ít nhiều có tương quan đến đề tài, nhấn mạnh vấn đề chỗ góp phần,

cùng theo đó mạnh dạn chỉ ra những chỗ thiếu sót, thậm chí sai trái trong những lúc nhận xét, nhận định và đánh giá

về thơ Nôm Đƣờng luật. Từ đó, luận án nêu ra các vấn đề chƣa đƣợc nói tới hay đã nói

đến nhƣng chƣa không hề thiếu, chƣa đúng chuẩn lắm. Thứ ba, chúng tôi nêu ra mục tiêu nghiên cứu

của chính mình, chỉ ra đối tƣợng, khoanh vùng, phƣơng pháp phân tích và bố cục tổng quan của luận án.

– Chƣơng một: 22 trang. Luận án sẽ lƣợc khảo khái quát quá trình cách tân và phát triển thơ Nôm

Đƣờng luật.

16

– Chƣơng hai: 36 trang. Chúng tôi đi vào khảo sát điều tra, nghiên cứu khối hệ thống đề tài, chủ đề

thở Nôm Đƣờng luật thế kỷ XIX nhằm tiếp cận nội dung thể loại.

– Chƣơng ba: 27 trang. khối hệ thống hình tƣợng không gian – thời hạn.

– Chƣơng bốn : 44 trang. cấu trúc bài thơ & nhịp điệu câu thơ.

– Chƣơng năm: 44 trang. hệ thống ngôn từ .

– Phần kết luận: 11 trang. tổ hợp từ những nhân tố đƣợc điều tra khảo sát, chúng tôi thử

phác họa nhân loại nghệ thuật và thẩm mỹ thơ Nôm Đƣờng luật thế kỷ XIX & nêu lên ý niệm nghệ

thuật về con ngƣời của nhà thơ.

17

CHƢƠNG MỘT: KHÁI QUÁT các bước cải cách và phát triển THƠ NÔM

ĐƢỜNG LUẬT

N.G.Tsenushevsky từng bảo rằng nếu không có lịch sử dân tộc của đối tƣợng thì cũng biến thành

không tồn tại lý luận về nó.D.X.Likhasev cũng nhận ra tầm quan trọng của lịch sử thể loại,

cam kết ràng buộc thể loại văn học “là một phạm trù lịch sử hào hùng. Nó chỉ xuất hiện vào trong 1 tiến độ

cải tiến và phát triển nhất định của văn học và sau đó thay đổi và được thay thế” (dẫn theo [86 : 204]).

Từ điển thuật ngữ văn học cũng gợi ý: “Vì vậy khi tiếp cận các thể loại văn học, cần tính đến

thời buổi lịch sử hào hùng của văn học & các biến đổi, thay thế của chúng” [86 : 204]. Nhìn tổng

quát về các thay đổi trên những chặng đƣờng trở nên tân tiến của thơ Nôm Đƣờng luật, chúng

tôi thấy nó từng bƣớc đƣợc hoàn thành cùng với nền văn chƣơng chữ Nôm nói chung, chi tiết cụ thể

là thông qua ba tiến độ : quá trình hình thành (thế kỷ XII đến Quốc âm thi tập thời điểm đầu thế kỷ

XV), quy trình tiến độ cải tiến và phát triển (từ Quốc âm thi tập đến hết thế kỷ XVIII) và giai đoạn phát triển ở

đỉnh cao (thế kỷ XIX) với việc khởi đầu của thơ Hồ Xuân Hƣơng và kết thúc với thơ Trần Tế

Xƣơng.

1.1. giai đoạn hình thành

Thơ Nôm Đƣờng luật chắc rằng Thành lập và hoạt động thời điểm cuối thế kỷ XIII, tuy nhiên về mặt văn bản, cho tới

nay, vẫn chƣa sƣu tầm đƣợc. Đại Việt sử ký toàn thư có chép: ” Nhâm ngọ (Thiên Bảo), năm

thứ tư (1282) mùa thu, tháng tám,…Bấy giờ có cá sấu đến sông Lô, vua Trần Nhân Tông sai

Thượng thư Hình bộ là Nguyễn Thuyên làm văn ném xuống sông, con cá sấu tự đi

18

mất (…) Thuyên lại giỏi làm thơ phú quốc âm. việt nam thơ phú dùng nhiều quốc âm, thực bắt

đầu từ đây.) [43,48]. Sáng tác đầu tiên lƣu lại đƣợc là đầu thế kỷ XIV, bài thơ tƣơng

truyền là của nàng Điểm Bích trong mẩu chuyện với sƣ Huyền Quang. Để có thể cam kết ràng buộc

rằng có một quy trình tiến độ dựng nên, dĩ nhiên phải có cơ sở lý luận: Xét từ gốc độ ngôn từ,

đến thế kỷ XIII, chữ Nôm có đầy đủ sức để trở thành thứ văn tự dùng trong sạch tác văn

học. Còn xét từ khía cạnh văn học, sự có mặt của Quốc âm thi tập vào nửa vào đầu thế kỷ XV tuy

dường như là 1 trong những sự kiện đột biến tuy vậy phải là 1 trong tập đại thành, đòi hỏi phải có sự chuẩn bị từ

trƣớc về mặt thể loại. và lại đây cũng là quá trình mở đầu cho nền văn chƣơng chữ Nôm. Tác

giả cuốn Văn chương chữ Nôm gọi đó là phôi thai thời đại (1225 – 1430), trong những số đó Nguyễn

Sĩ Cố với Quốc âm thi phú, “có tài làm thơ quốc âm và khéo khôi hài”, Phố Chu Văn An (? –

1370) với Quốc ngữ thi tập , Hồ Quí Ly làm phú bằng quốc âm…

1.2. tiến độ cải cách và phát triển

quy trình cải cách và phát triển thơ Nôm Đƣờng luật là từ Quốc âm thi tập của Đường Nguyễn Trãi (đầu

thế kỷ XV) đến thơ Hồ Xuân Hương vào cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX). Nói một cách khái

quát, trải qua bốn thế kỷ, thể loại đó đã từ chỗ thể nghiệm đi đến không thay đổi, từng bƣớc & về

nhiều mặt, trong đó có vấn đề kết cấu bài thơ, số lƣợng âm tiết (chữ) trên mỗi dòng thơ. Nếu

Nguyễn Trãi là ngƣời bắt đầu con đƣờng Việt hóa thì Hồ Xuân Hƣơng, chính bà Chúa thơ

Nôm ấy đã hình thành bƣớc ngoặt lớn đƣa thơ Nôm Đƣờng luật vào con đƣờng Việt hóa hoàn

toàn ở thế kỷ XIX. Đi

19

vào cụ thể, chúng tôi nhận định về quy trình phát triển quy trình tiến độ này thông qua những tập thơ

tiêu biểu :

1 là, với Quốc âm thi tập, Đường Nguyễn Trãi đã tô đậm xu hƣớng dân tộc hóa ở hình

thức nghệ thuật lẫn nội dung thể loại, đúng nhƣ Gs Đặng Thai Mai đã cam kết ràng buộc Nguyễn

Trãi là ngƣời trước tiên có công lớn: một cố gắng để xây đắp một lối thơ việt nam. Gs Đinh

Gia Khánh cũng nhận xét thấy: “Nguyễn Trãi là nhà thơ rất có ý thức” trên tuyến đường tìm tòi

một thể thơ dân tộc bản địa rất nhiều thoát ly Đường luật trong những khi vẫn giữ sang trọng chung của thơ

Đường luật [35, ]. biểu hiện nổi bật của xu hƣớng dân tộc bản địa hóa là ở cả 2 điểm sau đây:

– Về mặt nội dung, “Nhìn bao quát thì 254 bài thơ trong Quốc âm thi tập trước hết là

thơ về chủ đề vạn vật thiên nhiên. Đường Nguyễn Trãi mệnh danh cảnh vật quốc gia với tấm tín nhiệm yêu, rộng

mở… “[85 : II : 258]

– Về mặt hình thức, Phố Nguyễn Trãi có rất nhiều phát minh. “Về thể loại, trong thơ quốc

âm Nguyễn Trãi có 1 số bài làm theo luật Đường; nhưng rất nhiều bài Chưa hẳn luật

Đường. đó là thơ Việt đang trên xu hướng, định hình , có sự tiếp thu cả thơ Đường lẫn thơ

ca dân gian dân tộc bản địa (…) câu 6 chữ xen vào những câu 7 chữ (…) có những câu tuy là 7 chữ,

nhưng cách ngắt nhịp 3/4 được cho phép ta hiểu đó không hẳn là câu 7 chữ của thơ China

(vốn ngắt nhịp 4/3 là chính) Nguyễn Trãi đã sử dụng một vốn từ tiếng Việt nhiều chủng loại bậc

nhất vào thời ấy để sáng tác thơ (…) Nguyễn Trãi cũng rất thích dùng thành ngữ, tục ngữ của

quần chúng… “[85 : II : 258 – 259]. Gs Lê Trí Viễn cũng nhận thấy: ” Thể thơ lục ngôn, nói

đúng hơn là thể thất ngôn bát cú có chen vào những câu lục ngôn, đó là

20

một sự đổi khác rất có thể là một trong những thí nghiệm tìm tòi một âm điệu mới ra ngoài khuôn phép luật

Đường ” [94:54]

Hai là Hồng Đức quốc âm thi tập vào nửa sau thế kỷ XV 1 mặt thừa kế nội dung

dân tộc ở Quốc âm thi tập , mặt khác cũng có những tìm tòi mở hƣớng về phía cộng đồng hóa.

đương nhiên là tập thơ có rất nhiều hạn chế; lại là cái chính: đề tài thông tục nhƣng lại mang khẩu

khí cao sang. Thi tập dường như nặng nề đặc điểm cung đình. mặc dù, “…nhiều thành ngữ, tục

ngữ, từ lấp láy được dùng (…) Tính ước lệ đặc trung là phổ cập trong tác phẩm nhưng

cũng có xu hướng tả thực với các chi tiết, nhộn nhịp “(85 : I : 323). Về nhịp 3/4, có

nhà nghiên cứu cho rằng: “Một vài câu có cắt nhịp 3/4 hoặc có vần bằng ở giữa câu, thì có

thể là vì ngẫu nhiên chứ không phải dụng ý của nhà thơ” [79:79]. Chúng tôi không nghĩ nhƣ

vậy mà cho rằng nhịp 3/4 là 1 trong hiện tƣợng lạ mắt rất việt nam, rất có chân thành và ý nghĩa. không chỉ có vậy,

tập thể đã có những thể nghiệm trong việc vận dụng thơ Đƣờng luật để tự sự & để trào

phúng, tuy sự tìm tòi ch._.ƣa đƣợc rõ rệt nhƣng cũng gây đƣợc ấn tƣợng. Nó đã giúp đỡ các nhà

thơ sau đó rút ra bài học kinh nghiệm không thắng lợi khi sử dụng Đƣờng luật để tự sự & bài học thành

công khi sử dụng Đƣờng luật để trào phúng.

Ba là Bạch Vân thi tập (thƣờng đƣợc gọi là Bạch Vân quốc ngữ thi) của Nguyễn

Bỉnh Khiêm (1491 – 15850) “Một cây đại thụ rợp bóng suốt thế kỷ XVI”. Nếu trong thơ chữ

Hán, các thể tài đề vịnh, thù tạc, trữ tình đều đƣợc bảo lƣu rất đậm thì ngƣợc lại dƣờng nhƣ

trong thơ chữ Nôm đa số là thơ ngôn chí. thân cận với Đường Nguyễn Trãi về nội dung tƣ tƣởng

nhƣng nếu nhƣ thơ Phố Nguyễn Trãi hướng về cái tinh tế trong lúc diễn tả sự tình tiết, các

rung động thầm kín của trái tim thì thơ Tuyết Giang phu

21

tử thiên về cái uyên bác trầm lắng những nghĩ suy về thế sự. Gs Đinh Gia Khánh khi nhận

xét về thơ Đƣờng luật của hai thế kỷ XVI & XVII chắc rằng dựa trên thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm:

“Sang các thế kỷ XVI và XVII thì (…) thơ Đường luật vốn rất hợp với nhu cầu trữ tình lại

đã được không ít người sáng tác sử dụng để viết về triết học, về đạo lý, tức là biểu thị các suy tư về

thế giới, về xã hội,…”. cùng theo với chân dung một con ngƣời luôn tự chủ, bình tĩnh, thong thả,

thƣ thái, thƣờng lạc quan, yêu mến vạn vật thiên nhiên, hòa mình vào vạn vật thiên nhiên, là âm vang của

các dòng thơ tiếng Việt giản dị, trong sáng, vừa có cái chi tiết sinh động khi tiếp cận cuộc

sống, vừa nâng lên tầm khái quát, cô đúc nhƣ các chân lý. Quả thật tập thơ đã có các

đóng góp mới cho xu hƣớng Việt hóa & quá trình dân chủ hóa thể loại này. Gs Bùi Duy Tân

viết: “Thơ Nôm Đường luật của Nguyễn Bỉnh Khiêm đã được Việt hóa thêm 1 bước, nhất

là về mặt ngôn từ, rất gần với thơ Nôm Nguyễn Công Trứ, thậm chí còn Nguyễn Khuyến thời

sau, trong số những bài thơ đó, không tự giác mà nhà thơ đã phá vỡ cổ xưa khuôn sáo,

cầu kỳ , ước lệ trong phong cách thơ Nôm thời Lê Thánh Tông (…) đánh giá về đẳng cấp và sang trọng ngôn

ngữ thì thơ Nôm Nguyễn Bỉnh Khiêm cũng phản ảnh rất rõ ảnh hưởng tác động ngày càng mạnh mẽ của thơ

ca dân gian vào trong dòng văn học viết của tri thức phong kiến.” [79 : 155 – 156]. Nhà nghiên cứu và phân tích

Mai Quốc Liên nhận xét: “Nguyễn Bỉnh Khiêm đã đóng góp thêm phần quan trọng vào việc xây đắp

thơ tiếng Việt (…) ông liên tiếp cái quy trình sử dụng và không chế làm từ chất liệu ngữ điệu thuần

Việt. đặc biệt là đã dẫn vào thơ những làm từ chất liệu thường ngày, các câu chữ xuất từ ca dao,

tục ngữ, từ tiếng nói dân dã. chính là tiến trình dân chủ hóa nền

22

văn học dân tộc bản địa, một các bước vĩ đại. những câu thơ của (…) Nguyễn Bỉnh Khiêm;

Thèm nỡ phụ canh cua rốc

Lạnh đà quen đắp ổ rơm

chúa dựng phía bên trong nó một sự chuyển biến vĩ đại, một sự từ bỏ một nền mỹ học quan

phương cung đình có phần nào rập khuôn thơ Trung Quốc, đến việc thi công một nền mỹ học

dân tộc. Nó cũng là thể hiện của mỹ học của cái thường ngày, bình dị…” [96 : 107 – 108].

GS Lê Trí Viễn, trong bài viết Tài thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm còn cam kết “Thơ Nguyễn

Bỉnh Khiêm là thơ hay với đầy đủ phẩm chất thơ. Cách dùng từ thoải mái, thêm chút độc lập &

có những lúc nói cách khác ngang tàng (…) sử dụng hư từ lạ và tài:

Cá tôm tối chác bên kia bến

Củi đuốc ngày mua mé nọ đèo

(…) “Ngâm biếm nguyệt “và”chén vầy thu” thì sức cô đúc nhượng gì thơ chữ Hán:

tuy vậy bắc kìa ai ngâm biếm nguyệt

Lầu nam nọ khách chén vầy thu

(…) âm điệu thì khỏi nói. Nào chen lục ngôn hoặc toàn lục ngôn. Nào ngắt nhịp mặc kệ

nhạc điệu thơ luật mà chỉ nghe theo nhạc điệu của hồn thơ, chẳng chút e dè” [96: 157]. Đỗ

Kim Thịnh, trên tạp chí nghiên cứu văn hóa thẩm mỹ và nghệ thuật số 6/1991 có bài quan niệm đạo đức

và thẩm mỹ của Nguyễn Bỉnh Khiêm trong số đó ông chỉ ra bản sắc văn hóa truyền thống, con tim VN

ở thơ Nôm Nguyễn Bỉnh Khiêm “Sự gắn bó với những ngạn ngữ dân ca Việt được ông bộc lộ

trong các bài thơ Nôm – thứ quốc ngữ đầu

23

tiên của dân tộc càng minh chứng sức sống của văn hóa cội nguồn, nối mạch thơ văn ông truyền

đạt cho đời sau. ngữ điệu trong thơ ông trong sạch khắc ghi được phong vị, bản sắc của đời

sống rất Việt Nam:

phòng bếp trà hâm đã sôi măng trúc

Nƣớng cỏ cày thôi, vãi hạt bông.

Cửa vắng Con Ngữa xe thôi quýt ríu,

Cơm no tôm cá kẻo thèm thuồng”[ 82,80]

đoạn đường từ sau Nguyễn Bỉnh Khiêm đến trước Hồ Xuân Hương là chặng đƣờng giảm

sút chất giá trị không riêng gì thể loại thơ Nôm Đƣờng luật mà nói chung, dƣờng nhƣ mọi

sáng tác văn chƣơng bấy giờ, dù rằng số lƣợng tác phẩm rất nhiều và thơ Đƣờng luật cũng rất

đƣợc ƣa chuộng (Chẳng hạn riêng Trịnh Doanh đã có 241 bài thơ Nôm trong Càn nguyên

ngự chế thi tập). dẫu thế, sự có mặt của ba truyện thơ Nôm khuyết danh (cho đến thời điểm này

vẫn chưa chắc chắn chắc thời khắc xuất hiện) trong số đó người sáng tác “kết” những bài thơ Đƣờng luật lại

để tự sự là một trong những thể nghiệm cần thiết. Truyện Vương Tường gồm 39 bài thơ thất ngôn bát cú

& 10 bài thất ngôn tứ tuyệt. Tô công phụng sứ gồm 24 bài thất ngôn bát cú. Lâm tuyền kỳ

ngộ (còn gọi bằng Bạch Viên Tôn Các) gồm 146 bài thất ngôn bát cú, 1 bài thất ngôn tuyệt cú ở

cuối truyện ( ngoài ra còn tồn tại bài Thạch tuyền ca khúc phỏng theo thể hát nói)

Qua thể nghiệm, có thể thấy rất rõ là: nếu sử dụng thơ Đƣờng luật thất ngôn bát cú

hay tuyệt cú để tự sự thì sẽ không chiến thắng. Để tự sự các sự kiện, diễn biến cần móc xích,

xen kẽ lẫn nhau, có nghĩa là cần có đặc thù liên tục; trong những lúc đó, Đƣờng luật lại có cấu tạo chặt

chẽ trong từng bài, tức sự hoàn chỉnh, khép kín, không gật đầu đồng ý sự giãn nở, uyển chuyển.

24

nói cách khác, có sự xích míc không thể giải quyết và xử lý giữa hình thức thế loại với nhu cầu của

tự sự .

Nhìn lại cả quy trình tiến độ cải tiến và phát triển từ Quốc âm thi tập đến trước Hồ Xuân Hương, thì xu

hƣớng chung của thơ Nôm Đƣờng luật là dân tộc hóa & xã hội hóa. lân cận các đóng

góp lớn, những thành tựu thẩm mỹ là các thể nghiệm, tìm tòi nhƣng không thắng lợi.

đương nhiên, vấn đề cải biến thơ bảy chữ ra xen sáu chữ không hẳn là nhạc điệu luôn thất bại

mà ngƣợc lại dƣờng nhƣ có một nhạc điệu khác có ý nghĩa & thẩm mỹ và làm đẹp.

1.3. quy trình trở nên tân tiến Ở đỉnh điểm

1.3.1 Tổng quan:

Nhiều nhà phân tích đã nhất thống quan điểm đánh giá Thơ Nôm Đƣờng luật từ Hồ Xuân

Hƣơng đến Trần Tế Xƣơng là tiến độ phát triển ở đỉnh cao của thể loại này. PGs Hoàng

Hữu Yên viết: “…nhất là từ giữa thế kỷ thứ XVIII sau đây, thơ Nôm nói chung đều viết theo thể

luật Đường hoàn chỉnh. với những thành tựu tỏa nắng của thơ Bà huyện Thanh Quan, đặc biệt là

thơ Hồ Xuân Hương thì thể thơ Nôm Đường luật ổn định, đạt đến đỉnh điểm nghệ thuật” [39 :

123]. đương nhiên, để đạt đƣợc đến đỉnh điểm thẩm mỹ và nghệ thuật, sự thành tựu tỏa nắng rực rỡ ấy, có thể có tương đối nhiều

yếu tố, ví dụ điển hình, các chặng đƣờng trƣớc đó nhƣ những thể nghiệm và đặc biệt là mấy

chục năm cuối thế kỷ XVIII nhƣ một chặng chuyển tiếp: “Riêng về phương diện văn chương,

có thể nói sự thịnh vượng của ba bốn chục năm về vào cuối thế kỷ XVIII là cái buồng đợi

(salle d’attente) để đưa người ta vào thế kỷ XIX.” [18,33]. Trong chặng đƣờng chuyển tiếp

vắt qua hai thế kỷ ấy,

25

cũng là mở đầu cho thế kỷ XIX, có Phạm Thái (1777 – 1813) và Trịnh Hoài Đức (1765 –

1825), 1 trong Gia Định tam gia thi.

đấy là một bài thơ tiêu biểu, bài Tự trào của Phạm Thái:

Năm bảy năm nay các loạn ly,

Cũng thì duyên phận cũng thì thì.

Ba mƣơi tuổi lẻ là bao nả,

Năm sáu đời vua khéo chóng ghê!

Một tập thơ dày ngâm sảng sảng,

Vài nai rƣợu kếch ních tì tì.

Chết về tiên bụt cho xong kiếp,

Đù ỏa thế gian sống mãi chi?

cạnh bên qui luật cải cách và phát triển của bản thân mình thể loại, chúng tôi còn nghĩ đến việc ảnh hưởng tác động

mạnh bạo, sự thâm nhập và thấm sâu của văn hóa truyền thống dân gian vào thơ Nôm Đƣờng luật, hay nói

đúng hớn là sự chuyển hóa, có khả năng hỗ tƣơng từ cả 2 phía. thực ra, trong dân gian, từ

vào cuối thế kỷ thứ XIV, trong mẩu chuyện Hà Ô Lôi (Lĩnh Nam Chích Quái của thế gian Pháp)

đã có ba bài tứ tuyệt (chữ Nôm) khắc ghi nhƣ sau:

Bài thứ nhất: Chỉn đà náu đến nguyện làm tôi,

Hai chữ Thiên- Tiên để cha Lôi.

Bài thứ hai: Sƣơng kế đầu sƣơng vẹn đƣợc mƣời,

các nơi quyền quí thiếu chi ngƣời.

bởi vì thanh sắc nên say đắm,

Khá tiếc cho và lại khá cƣời!

Bài thứ ba : Sinh tử là trời sá quản bao,

nam nhi miễn đƣợc tiếng anh hào.

26

Chết vì thanh sắc cam là chết,

Chết đáng là nên cơm cháo nào.

Văn học dân gian thế kỷ XVIII cũng có tương đối nhiều bài tuân theo thể Đƣờng luật, nhƣ một

số bài thơ cho là của Trạng Quỳnh. tuy nhiên, hiện tƣợng thông dụng hóa, dân gian hóa của thơ

Nôm Đƣờng luật vào thế kỷ XIX dƣờng nhƣ đã biết thành một nét đặc trƣng của cuộc sống văn

hóa dân tộc bản địa.

có thể nói thêm rằng đây là tiến trình vàng son của thể loại thơ Nôm Đƣờng

luật. Gs Trần Thanh Đạm nhận định: “Riêng thể thơ luật, tính từ Hồ Xuân Hương, Bà huyện

Thanh quan cho tới các bài thơ trường thiên liên hoàn của Nguyễn Đình Chiểu (Điếu

Trương Định, Điếu Phan Tòng) , những bài xướng họa giữa Tôn Thọ Tường và Phan Văn Trị

đến những sản phẩm thực tế của Nguyễn Khuyến, Tú Xương trong tương lai, tất cả chúng ta cũng chứng kiến một sự

nở rộ, đa dạng về nghệ thuật…” [23 : 13]

Để đạt đến đỉnh cao của sự đi lên, thơ Nôm Đƣờng luật đã kiên định liên tiếp xu

hƣớng dân tộc hóa của nhiều thế kỷ trƣớc, cùng theo đó, chuyển nhanh trên con đƣờng dân chủ

hóa cả nội dung lẫn hình thức thể loại.

một cách khái quát, nói theo cách khác thêm về hình thức câu thơ Nôm Đƣờng luật quy trình

này: hầu nhƣ đã xóa khỏi hình thức câu thất ngôn xen kẽ lục ngôn, nhƣ Gs Đinh Gia Khánh

nhận xét và lý giải: “Thơ Đường luật có pha lục ngôn sẽ ít thấy từ thế kỷ XVIII trở đi, có lẽ vì

lúc đó những thể thơ yêu vận như tuy nhiên thất lục bát & thơ lục bát đã đủ thành thục để đáp

ứng 1 cách thích hợp hơn với cảm quan về âm điệu của người việt cũng như ý phản

ánh của thơ ca Việt” [35 : ]

27

1.3.2. lấn sân vào chi tiết cụ thể, để làm nên diện mạo của thơ Nôm Đƣờng luật giai

đoạn này, chúng tôi thấy có những khuôn mặt tiêu biểu: Hồ Xuân Hƣơng, Bà

huyện Thanh Quan, Nguyễn Công Trứ , Nguyễn Đình Chiểu, Nguyễn Khuyến

& Trần Tế Xƣơng.

1.3.2.1 Hồ Xuân Hƣơng:

Đặt qua một bên tập thơ Lưu Hương ký mà trong những số ấy có thơ Nôm lẫn thơ

Hán ch ỉ xét riêng mảng thơ Nôm đƣợc truyền tụng là của Hồ Xuân Hƣơng, thì

Hồ Xuân Hƣơng đã xứng danh là bà chúa thơ Nôm, ngƣời tạo nên bƣớc ngoặt

vĩ đạ i cho quá trình phát triển thơ Nôm Đƣờng luật. Nhƣ vậy nếu không kể

đến tập Lưu Hương ký (phần thơ Nôm) thì đặc điểm bình dân Nổi dậy đậm nét ở thơ

Xuân Hƣơng, đúng nhƣ Gs Đặng Thanh Lê nhận xét: “Và với nhà thơ, thể thơ

Đường luật đã xa sang trọng trữ tình nghiêm túc cao quí để đi thẳng vào cuộc sống đời

thường, góc cạnh, chua xót, kịch liệt – nhưng chính là cuộc sống đời thường đích thực, không chỉ là dân tộc bản địa

mà còn rất là dân dã.”[38 : 112]. Gs Lê Trí Viễn, trong chuyên đề Thơ Hồ Xuân

Hương, sau khi đối chiếu với Quốc âm thi tập và thơ Nôm thời Hồng Đức, đã phân

tích tính chấ t dân chủ , t rần tục ở mảng thơ Nôm truyền tụng là Hồ Xuân

Hƣơng: “Nói chi đến đặc điểm trọng thể, quí phái của thể Đường luật. Đường luật mà thơ

Nôm thì tối thiểu cũng có thể có từ Quốc âm thi lập, nhưng tính trang trọng chưa tồn tại gì đổi. Thơ Nôm

đời Hồng Đức khoác áo quan phương. Đến Xuân Hương, Đường luật mới có không thiếu đặc thù

dân chủ, trần tục & rất cá tính, nó đã được Xuân Hương hóa. Dấu ấn của nữ sĩ trên thể thơ

ngoại lai này là không bao giờ phai” [91 : 36] Chúng tôi thấy rằng chính vì đi vào

khai quật cuộc sống đời thường mà thơ Xuân Hƣơng đã tạo nên sự khuôn mặt mới cho thơ

Nôm Đƣờng luật , ở đó

28

nội dung thơ ca gần gụi vớ i cuộc sống hơn trƣớc nhiều. Gs Lê Trí Viễn chỉ ra

rằng: “Cũng là nhằm mục tiêu khai quật cuộc sống, nhưng đi vào thể loại thơ Đường

luật trữ tình, thủ pháp “biểu hiện”, “thuyết phục và cuốn hút” của Xuân

Hương lắm nét riêng lẻ . có nhiều cung bậc trong trữ tình (. . .) nhưng bao

giờ cũng nồng cháy bên phía trong một tấm lòng thiết tha vô hạn với cuộc sống.”

[91 : 34 – 35]. về tính chất dân tộc hóa và t ính chất đời thƣờng của thơ Hồ

Xuân Hƣơng, Gs Nguyễn Lộc viết: “Dướ i ngòi bút của Hồ Xuân Hương, thơ

Đường luật được áp dụng theo phía dân tộc hóa triệt để trong khuôn khổ

mà thể tài được cho phép (.. .). Bà đã đưa được vào một thể thơ vốn đài những, trang

trọng một nội dung thông tục, hằng ngày.” [48:11] Gs Lê Trí Viễn không ch ỉ

cam kết ràng buộc tính chấ t dân tộc bản địa ở thơ Xuân Hƣơng mà còn ch ỉ ra rằng Xuân

Hƣơng đã dân chúng hóa thể thơ Đƣờng luật: “Đường luật là 1 mặt hàng

quí tộc hóa ở VN. thi tuyển nâng nó lên địa vị quyền thế của 1 qui tắc có

luật pháp trường thi đảm bảo. Nó phải thanh tân, thanh trang, lại bắt buộc phải tr ịnh

trọng, nghiêm trang. Nó phả i mang trong nội dung châu ngọc của văn chương

hay khuôn phép của đạo lý. Nó phải là lợi khí ở trong bàn tay phéo tắc, khuôn

mực, nó ra vào của quyền quí hay ít ra cũng là môn đồ của Khổng Mạnh.

Xuân Hương làm ngược toàn bộ. Bà đường hoàng hạ giá thể thơ cao quí ấy, lôi

nó ra khỏi vị trí phong cách, bắt nó mang trong mình 1 nội dung rất chi là nhân dân, tầm

thường & có khi thô lậu nữa. Bà đã dân chúng hóa nó trên một qui mô sâu

rộng.” [ 91:42]

Tóm lại , những nhà nghiên cứu đã ý niệm nhất thống quan điểm rằng mảng thơ

Nôm truyền tụng của Hồ Xuân Hƣởng là mang tính chất dân tộc bản địa, t ính dân chủ , hết

sức dân dã, thông tục, trần tục, đời thƣờng. Chúng tôi muốn nói

29

thêm: những đặc điểm này ở Hồ Xuân Hƣơng đã chiếm lĩnh đến đỉnh điểm chƣa từng

có trong l ịch sử cải tiến và phát triển thể loại . Ch ỉ cần làm một so sánh:

– Về những chủ đề lý tƣởng “ái ưu”, lý tưởng “trung hiếu” & phẩm

chất kẻ sĩ quân tử , theo thứ tự chiếm tỷ lệ ở:

Quốc âm thi tập: : 6,3% 6,3% 14,6%

Hồng Đức quốc âm thi tập : 1,5% 2,4% 7,3%

Bạch Vân (quốc ngữ) thi tập : 10,0 % 3,1% 7,4%

trong những khi ở thơ Hồ Xuân Hƣơng không tồn tại bài nào.

– Ngƣợc lạ i , về chủ đề cuộc sống thường ngày cộng đồng, đất nƣớc, con ngƣời theo thứ

tự chiếm tỷ lệ ở :

Quốc âm thi tập : 1,6% 0,4%

Hồng Đức quốc âm thi tập : 6,4% 4,8%

Bạch Vân (quốc ngữ) thi tập : 3,1% 3,1 %

trong khi ở thơ Hồ Xuân Hƣởng, mật độ ấy tương đối cao : 22,5% và 22,5%

– trong những khi từ thuần Việ t chiếm tỷ lệ ở Quốc âm thi tập là 89,4%, Hồng

Đức quốc âm thi tập là 88,1%, Bạch Vân (quốc ngữ) thi tập là 92% thì ở Hồ

Xuân Hƣơng là 94,8%.

– trong những khi ở Quốc âm thi tập, cứ 3,6 câu thơ có 1 từ Hán Việt , ở

Hồng Đức quốc âm thi tập là 4,4, ở Bạch Vân (quốc ngữ) thi tập là 4,1 thì ở

Xuân Hƣơng là 8,7.

– Điển cố & thi liệu Hán học ở Quốc âm thi tập là 15%, Hồng Đức

quốc âm thi tập là 10,1%, ở Bạch Vân (quốc ngữ) thi tập là 7,3% thì ở thơ

Xuân Hƣơng chỉ có 2,2%.

1.3.2.2. Bà huyện Thanh Quan (Nguyễn Th ị Hinh)

30

Sánh vai với Xuân Hƣơng & hoàn toàn khác xa với Xuân Hƣơng trong

đẳng cấp là Bà huyện Thanh Quan. Gs Nguyễn Lộc đánh giá và nhận định cao thơ Nôm

Đƣờng luật của hai nhà thơ nữ này: “Dung lượng của thể tài hạn chế và cách

luật của nó ngặt nghèo . tuy vậy những nhà thơ Nôm viế t bằng thể thơ Đường Luậ t

vẫn có các thành lựu rất đánh kể, như Hồ Xuân Hương, bà huyện Thanh

Quan” [48: 11]. Riêng về bà Nguyễn Thị Hinh, Gs có nhận xét: “Còn thơ

Đường luật của Bà huyện Thanh Quan, xuấ t hiện dưới dạng truyền thống, niêm

luật nghiêm ngặt , nội dung nhã nhặn, đặc biệt quan trọng về âm hưởng thì thơ bà hết sức

dồi dào, lôi cuốn. Bà huyện Thanh Quan ch ỉ còn lạ i có mấy bài thơ Đường

luật , về phương diện nghệ thuật và thẩm mỹ , nói theo một cách khác là các viên ngọc được 1

người thợ tay nghề cao mài dũa kỹ lưỡng vì thế nó lóng lánh trăm nghìn sắc tố.”

[48: 11]. Xét từ góc nhìn thể loại , sự xuất hiện của hai nhà thơ nữ đó đã chứng

minh sự phong phú và đa dạng , đa dạng của phong cách thể loại , đồng thời cam kết

rằng dòng thơ Nôm Đƣờng luật đến thời điểm đầu thế kỷ XIX đã có những bƣớc phát

triển vƣợ t bậc, đã có mặt đẳng cấp và sang trọng người sáng tác . Chúng tôi thấy rằng ở giai

đoạn trƣớc, dòng thơ Nôm Đƣờng luật chỉ xuất hiện đẳng cấp thời đại và

sang trọng thể loại . Đến giờ đây, đã rất có thể cam kết ràng buộc có một đẳng cấp

Xuân Hƣơng và một phong cách Nguyễn Th ị Hinh. Nếu tiến trình trƣớc rút ra

bài học không chiến thắng về chức năng tự sự, thì quy trình này với Hồ Xuân

Hƣơng (và nhiều tác giả khác về sau) đã cam đoan công dụng trào phúng

của thơ Nôm Đƣờng luật .

1.3.2.3. góp phần cũng tương đối đáng kể vào các bước dân chủ hóa là nhà

thơ Nguyễn Công Trứ . Nếu thể loại hát nói đƣợc ông áp dụng để diễn đạ t

chí nam giới & lý thuyết thưởng lạc của bản thân mình thì thể loại thơ Nôm

31

Đƣờng luật là cho chủ đề cảnh nghèo & thế thái nhân tình trong thơ ông.

Tình cảnh những ngƣời lép vế t rong cộng đồng , bản chất đạo đức của bọn giàu

có bọn bất tài mà hay hại ngƣời , bọn tráo trở gian lận, cái tác hại của đồng

tiền đã chà đạp cả nhân nghĩa, đã chi phối mọi tình cảm, mọi quan hệ xã hội ,

làm rạn vỡ luân lý đạo đức cổ điển đã đƣợc nhà thơ phơi bày, đả kích.

Lạ i có khi, vì bế tắc, giận dữ, nhà thơ buột mồm chửi đổng. Gs Nguyễn Lộc

cho rằng: “Tiếng nói tố cáo đồng xu tiền của Nguyễn Công Trứ vừa có sắc tố

phong kiến lại vừa có yếu tố nhân dân là vì vậy”[48: 227]. Nguyễn Công Trứ

không b ị ảnh hƣởng gì bởi cơ chế văn hóa của triều Nguyễn, có thể nói rằng là

ngoài vòng cương tỏa . do thế ông sáng tác toàn thơ Nôm, ch ỉ có 1 bài chữ

Hán là bài Tự thọ . Nội dung thơ Nôm theo thể Đƣờng luật của ông có thể nói

gọn là thơ ký thác tâm sự , hiện thực và triết lý. Đọc thơ ông, rất có thể thấy rõ

mồn một cuộc đời vớ i những thăng trầm buồn vui của ông, những ý nghĩ chân

thành, những yêu ghét công khai minh bạch, các xúc cảm sâu sắc, thấm thía. Gs

Trƣơng Chính nói đến thơ triết lý của ông là “không khô khan trừu tượng,

không nêu chung chung về xử thế t iếp vật, mà chính là các cảm nghĩ ông rút

ra từ cuộc sống. không hẳn giáo điều mà là kinh nghiệm của ngườ i từng

trả” [16:42] Về mặt nghệ thuật, thơ Nôm Đƣờng luật của ông có cách diễn

đạt hết sức dân dã với tất cả một hệ thống ngôn ngữ thơ rất gần gũi với lời ăn

khẩu ca của quần chúng nhân dân. Nhiều câu thơ, thậm chí có khi nguyên

bài thơ hầu nhƣ đƣợc cấu trúc bởi thành ngữ , tục ngữ và nhà thơ cũng tƣ duy

Theo phong cách tƣ duy của thành ngữ , tục ngữ. Gs Trƣơng Chính nhận xét: “Theo

chân Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Nguyễn

Công Trứ dùng không ít tục ngữ , ca dao,

32

tiếng bản địa, khi cần, cả t iếng tục (. . .) cốt tìm 1 cách diễn đạ t thông

thường giản dị và đơn giản , nhưng chính lại là sinh động, để đi sâu vào lòng người” [16:

40].

1.3.2.4 bắt đầu chặng đƣờng nửa sau thế kỷ XIX là Nguyễn Đình

Chiểu . Nhà thơ mù lòa này l ại có trái tim yêu nƣớc ngời sáng nhƣ một Tại Sao,

thể hiện ngay lúc có xích míc với lòng trung quân, “ông đã sáng suốt gạt

bỏ mẫu thuẫn bằng cách gạt bỏ sự ngu trung, để rồi tâm trí và hành động

theo các mực thước của người đồng chí yêu nước, yêu dân”, “nếu (.. .) ông

bạn tri kỷ Phan Văn Trị đã ” vừa đi vữa đái vẽ nên rồng” , thì ông, tuy mắt mù

nhưng ông nghe rất rõ ràng cái tiếng “lão xao” của “xe ngựa” của đám vua quan

triều Nguyễn và ông nghĩ:

Biết ai thiên tử , biết ai thần?”[44: 81]

Trong bài viế t trái đất nghệ thuật của Nguyễn Đình Chiểu , PTs Mai

Quốc Liên đã chỉ ra v ị trí của Nguyễn Đình Chiểu trong l ịch sử văn học dân

tộc: “Nguyễn Đình Chiểu là 1 trong những gạch nố i lớn, có chân thành và ý nghĩa chuyển tiếp (.. .) là

ngôi sao sáng Hôm (. ..) & là ngôi sao 5 cánh Mai. ..” [46: 187]” Nguyễn Đình Chiểu là

ngọn cờ đầu của phong trào văn chương giải phóng mà đặc điểm nổi bật là tình

cảm yêu nước mãnh liệt gắn bó với tính nhân dân sâu sắc, t ính dân chủ ngày

càng được quan tâm thông qua việc biểu đạt con người bình thường…” “Ngôn

ngữ thẩm mỹ và nghệ thuật là ngôn ngữ của đờ i sống hằng ngày, tín hiệu của mộ t thi

pháp nghệ thuậ t mới. Trong trào lưu dân chủ hóa văn chương, Nguyễn Đình

Chiểu đã liên tục bước đi của Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, ông đã trở lại

tới mức nhập thân vào nền văn hóa truyền thống dân gian.” (46: 190). Nguyễn Đình Chiểu

là một tấm gƣơng về lòng yêu nƣớc, về t rách rưới nhiệm, sứ mệnh của ngƣời cầm

bút:

33

Chở bao nhiêu đạo, thuyền không khẳm,

Đâm mấy thằng gian, bút chẳng tà.

Trong thơ ca yêu nƣớc chống Pháp của ông có các lời thơ phỉ báng

lên án khi phải nhìn thấy với bọn ngƣời dơ dáy đƣợc tình thế rối ren đƣa lên

ngự vì:

Lổm xổm giƣờng cao thấy chó ngồi

Nhƣng chủ yếu là “những khúc bi tráng, ngợi ca các con ngườ i

nghĩa dũng khởi đầu kháng Pháp (.. .) những người anh hùng kiểu mới của

thời đại (. . . ) những lãnh tụ kháng Pháp giữ gìn tổ quốc, bảo đảm dân lành:

Anh hùng thà thác chẳng đầu Tây,

Một giấc sa trường phận cũng may.” [61: 28]

Xuân Diệu đã từng có lần thấy ở trong nhà thơ mù lòa này cả lòng yêu nƣớc lẫn sự

căm thù & đặc biệt là ” nước mắt đọng lạ i Một trong những câu thơ thất ngôn, mà

điển hình nổi bật là mười bài thơ liên hoàn Điếu Trương Công Định như 1 dòng

châu không dứ t .” [20: II: 240] “Nguyễn Đình Chiểu cột chặt nhân nghĩa với

quốc gia :

Mến nghĩa bao đành cam phận nước,

Có nhân nào nỡ phụ tình nhà.” [25: 285]

1.3.2.5. Một gương mặt vượt trội khác của thơ Nôm Đƣờng luật nửa sau

thế kỷ XIX, một t rong những đại biểu lớp cuối của 1 kiểu nhà Nho- kiểu

nhà Nho nhân dân – là Nguyễn Khuyến. Đó là một trong nhân cách trong sáng, một

tâm hồn cao thƣợng, khí tiết . cùng với Tú Xƣơng , ông đã làm nên diện mạo

thơ Nôm Đƣờng luậ t các thập kỷ cuố i cùng của thế kỷ XIX. đây là một

trong vài ba nhà thơ Nôm Đƣờng luật xuấ t sắc nhất. Nói nhƣ Phan Ngọc, đến

đây, thể loại đó đã “biểu lộ năng lực chuyên môn mô tả

34

cao nhất [64: 71]. công trình xây dựng phân tích tập thể của Viện Văn học Thi hào

Nguyễn Khuyến, đời & thơ đã cho chúng ta thấy Nguyễn Khuyến là “người mở màn cho

một trường thơ không còn bị chi phối quá ngặt nghèo trong những quan niệm công

thức, ước lệ của văn học cổ truyền” [12: 7]. Đúng nhƣ Gs Nguyễn Đình Chú,

trong nội dung bài viết tuyến phố tìm kiếm truyền thống thơ Yên Đổ đã lƣu ý là: “bút pháp

Nguyễn Khuyến đã như 1 dấu hiệu quan trọng của sự hoạt động của văn học

nước ta trên phố tiến bộ hóa” [12: 28] trong tiến trình cải tiến và phát triển của

thơ Nôm Đƣờng luật, đến Nguyễn Khuyến, nói nhƣ Gs Nguyễn Huệ Chi, đã

có “dấu hiệu chuyển mình của tư duy thơ dân tộc” [12: 44] Nhà thơ Nguyễn

Khuyến đã góp phần cho thơ luật Đƣờng không ít sáng tạo, vừa chứng tỏ

tôi đã hấp thụ tinh hoa Đƣờng thi. Gs Lê Chí Dũng nhận định: “Tài năng

của Nguyễn Khuyến là ở vị trí ông chiếm được thơ Đường luật , sở hữu

được ý niệm ” thi trung hữu họa ” chiếm được khả năng diễn đạt đến

đỉnh điểm trong năng lực chuyên môn gắn bó với quê nhà đất nước” [12: 283] “nhà thơ

khai quật kho tàng ca dao, tục ngữ , thành ngữ , tôn tạo chúng lại trong tổ chức cơ cấu

của thơ Đường luật, đồng thời làm cho thơ Đường luật mất cái vẻ đường bệ

long trọng của bản thân mình. “[12: 281]

1.3.2.6. Khuôn mặ t tiêu biểu ở đầu cuối, lại cũng chính là một nhà thơ xuất

sắc: Trần Tế Xƣơng. Trƣớc hết, điều rất nổi bật ở Tú Xƣơng xét từ khía cạnh thể

loại là tính dân tộc hóa, là niềm tin dân tộc rấ t sâu sắc biểu thị ở nhiều

mặt. Trong tƣ tƣởng, đó “là con người ưu thời mẫn thế , mang tâm trạng u uấ t

của kẻ mất nước (.. .) Tú Xương ấp ủ mãi vết thương mất nước ở trong tim

hồn. Chử i cái nhố nhăng của cuộc sống tư sản hóa dưới ách thực dân đế quốc,

than sự suy đồi , là muốn bảo đảm lòng tin dân tộc bản địa.” [

35

20: II: 137 – 143] Trong bút pháp, nhà thơ hướng về nụ cƣời trào phúng rất

Việ t Nam. Ông vừa tiếp nối truyền thống cƣời t rong truyện dân gian, trong ca

dao vừa kế tục cái cổ điển đả kích, chán trách thế tục ở những nhà Nho

nhƣ Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Công Trứ . Xuân Diệu đã bình rất xác đáng

về thơ Tú xƣơng: “Khi trữ tình, Tú xương rất thanh tao; khi đả kích, Tú

xương đôi lúc chử i rất phàm; Chưa hẳn tại người sáng tác , mà tại chúng nó bẩn

thỉu quá đáng” [20: II: 167]. không chỉ có vậy, cũng xét từ góc độ thể loại, thơ Tú

Xƣơng đã chiếm lĩnh đến đỉnh điểm về tính dân chủ hóa (democratization) bởi bên

cạnh nỗ i niềm thế sự nhân tình, nỗi u hoài về đất nƣớc, về một cộng đồng giao

thời, thơ Tú Xƣơng là thơ ký sự về hình tƣợng con ngƣời thừa của chính

mình, chất chứa trong con ngƣời ấy biết bao các lo toan đời thƣờng. Thơ

Đƣờng luật lại có kết quả thẩm mỹ ở thể tài trào phúng, nhờ cấu trúc đối

ngẫu & tạo đột ngột ở câu kết . Nguyễn Phong Nam nhận xét: “Tú Xương sử

dụng những thủ thuật gây cười rất tài tình. phổ biến đặc biệt là tạo thế hẫng hụt ở

cuố i bài thơ, hoặc làm cho những sự đối chọi hình thức. ví dụ điển hình ông

thường cho câu kết bẻ quặt khỏi hướng cải cách và phát triển thông thường, nhấn mạnh vấn đề

tính trái ngược giữa cái nghiêm trang và đùa tếu, giữa cá i đê hạ và cao

thượng.. .” [61: 54]

Kết luận, tiến trình nửa sau thế kỷ XIX, qua nghiên cứu ở một số trong những người sáng tác

vượt trội, xét từ góc nhìn thể loại văn học thì vừa khép lại nền văn chƣơng

trung đại , vừa biểu thị dấu hiệu chuyển mình sang nền văn chƣơng cận – hiện

đại . phải chăng đánh giá và nhận định dưới đây của Gs Nguyễn Đăng Mạnh chỉ mới thiên

về một mặt: ” Năm 1858, thực dân mở đầu cuộc xâm lược nước ta. đấy là một

sự kiện chính tr ị , xã hội cực kỳ quan trọng đã có ảnh hưởng tác động kín đến l ịch sử

văn học. Nhưng sự ảnh hưởng tác động này ch ỉ khiến cho văn

36

học chuyển biến về đề tài, chủ đề chứ chưa khiến nó thay đổi về ý niệm mỹ học & về hệ

thống thi pháp (…). như vậy văn học việt nam cho tới hết thế kỷ XIX về đại thể vẫn nằm

trong phạm trù của văn học cổ thời đại phong kiến. “[57: 6 – 7]. nhận định và đánh giá chặng đƣờng này,

Nguyễn Tƣờng Phƣợng & Bùi Hữu Sủng, tác giả cuốn Văn học sử nước ta hậu bán thế kỷ

XIX đã rất sai trái khi cho rằng thời kỳ 1862 đến 1910 là thời kỳ tan rã của văn chƣơng cổ

điển [72: ]. Thật ra, trƣớc những chuyển biến của lịch sử vẻ vang, các thay hình đổi dạng của xã

hội thì văn chƣơng cũng chuyển biến mạnh trên con đƣờng tiếp cận với hiện đại. Nó đang

chuyển mình chứ không hẳn tan rã, không phải quẫy chết, thậm chí là nó còn biểu hiện hết phần

tinh hoa của chính nó. đánh giá và nhận định sau đây của Gs Trần Thanh Đạm tuy nhìn tổng thể về nền văn

chƣơng thế kỷ XIX trong số đó có khá nhiều thể loại nhƣng khẳng định có sự đóng góp đáng kể của

thể loại thơ Nôm Đƣờng luật. Ông viết: “Thế kỷ XIX trên tất cả là thế kỷ cuối cùng & cũng

là thế kỷ lớn nhất của văn chương cổ điển VN, mặc dù cho có sự chuyển đổi sắc thái giữa đầu

thế kỷ đối với nửa sau thế kỷ. Trong nửa sau thế kỷ 19, kể từ sau event 1858, do tình hình đất

nước chuyển từ thời bình sang thời chiến, trước nguy cơ mất nước đang ngày một lớn dần

lên, văn chương nước ta đã có sự thay đổi trẻ trung và tràn trề sức khỏe trong nội dung tâm lý và cảm hứng”

[23: 11] “Tuy chế độ phong kiến kết thúc trong tủi nhục, tuy vậy văn chương truyền thống lại kết thúc

trong quang vinh vì chính là bản hợp ca bi tráng của lòng tin yêu nước và chủ nghĩa anh hùng

việt nam trong quá trình bi hùng của lịch sử dân tộc.” [23:12].

1.3.3. nhìn tổng thể vào quy trình tiến độ cải tiến và phát triển ở đỉnh điểm của thể loại thơ Nôm Đƣờng

luật, nghĩa là vào thế kỷ XIX, có thể thấy một di sản văn

37

chƣơng quí giá mà nó để lại. Di sản này, cùng với các thể loại khác, đã góp phần cho cái bất

tử của một thế kỷ văn chƣơng , một tập đại thành của văn chƣơng VN. Trong di sản

văn chƣơng mà thế kỷ XIX bàn giao cho thế kỷ XX có khẩu ca đòi quyền sống con

ngƣời, giải phóng cá thể, quy trình dân chủ hóa cả nội dung lẫn hình thức văn học. Âm

hƣởng giải phóng cá thể, đặc trƣng cốt tủy, tiêu chuẩn tính chất của văn học tƣ sản, văn học cận

– tân tiến, đã biến đổi thành âm hƣởng chủ yếu của văn chƣơng nửa thời điểm đầu thế kỷ XX, rõ đặc biệt là từ

năm 1932, khẳng định chắc chắn có sự sẵn sàng từ thế kỷ XIX. Trong nội dung bài viết Hiểu văn học trung đại

trong lịch sử văn học việt nam như làm thế nào để cho phải ?, Gs Lê Trí Viễn đánh giá quá trình từ

vào giữa thế kỷ XVIII nhƣ sau “một tư trào nhân đạo chủ nghĩa mới có mặt, mà trung tâm là

sự phát hiện ra con người cá thể đối lập với con người phong kiến Nho giáo, làm cho văn

học, rõ đặc biệt là từ thế kỷ XVIII, từ tính chất vô ngã chuyển thành hữu ngã, từ chỗ đa phần là

“chí” là “tình “là “đạo “của tâm tư tình cảm cá nhân biến thành văn học phản ánh & bộc lộ về

“những điều trông thấy mà đau đớn lòng” của cuộc sống đời thường.” [92: 76]

Tóm lại CHUNG VỀ các bước phát triển

CỦA THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT

Trong nội dung bài viết suy nghĩ về thể loại thơ song thất lục bát, PGs Phan Ngọc đã có một ý

kiến nhƣ sau: “Một thể loại với tính cách một cấu tạo thẩm mỹ và nghệ thuật, không còn ngay lập tức có

ngay được tất cả các yếu tố của chính nó từng nhân tố một phải dựng nên từ từ trong lịch sử,

cho đến một tiến độ nào đấy, thường là do tài giỏi của 1 nhà thơ lớn, những yếu tố này tìm

được sự phối hợp trọn vẹn. lúc đó, nó thành kết cấu và khi ấy thể

38

thơ phi vào giai đoạn thực sự dựng nên. kế tiếp nó tiếp tục cải cách và phát triển đến thời toàn thịnh

của nó, trong tiến độ đó, nó vừa biểu thị năng lực mô tả tốt nhất, vừa có công dụng phát

huy điểm mạnh của nó sang những thể loại khác. đó là tiến độ điểm đỉnh (…) bây giờ (…) có một

bước chuyển trong lịch sử vẻ vang của hình thức văn học. kế tiếp sang tiến độ mới, nó vẫn giữ

những điểm lưu ý cũ nhưng lại thêm một vài đặc điểm mới, phần nào không giống trước đây, để cho thể

loại càng thêm đa chủng loại. cuối cùng, thể loại chuyển hẳn sang một thể loại khác, nhưng trước lúc

chuyển, nó nỗ lực lần cuối cùng để phát huy hết thế mạnh mẽ của nó, (…). không hẳn chỉ có

lịch sử tuy vậy thất lục bát là thế, mà lịch sử dân tộc thơ bát cú Đường luật, phú, văn tế, văn học chữ

Hán ở nước ta cũng đều thế .” [64: 71 – 72]. nói theo cách khác toàn bộ quá trình cải cách và phát triển thơ

Nôm Đƣờng luật mà chúng mình vừa trình bày ở các trang mới đây là có sự trùng khớp với

đánh giá của Gs Phan Ngọc. trải qua nhiều thế kỷ, thơ Nôm Đƣờng luật đã tồn tại với tƣ cách

một thể loại văn học dân tộc bản địa cùng với hai thể loại thuần túy dân tộc là lục bát & tuy vậy thất lục

bát. Đƣờng luật Nôm chắc hẳn rằng là thể loại duy nhất trong số những thể loại ngoại nhập có sinh mệnh

thẩm mỹ và nghệ thuật riêng, thấy rõ nhất là ở thế kỷ XIX, khi nó đã trọn vẹn đƣợc Việt hóa. Thơ Nôm

Đƣờng luật đã mang trong mình 1 chức năng văn học mới, tác dụng thẩm mỹ mới, khẳng định sự tồn

tại không thể sửa chữa thay thế của thể loại này trong lịch sử hào hùng văn học việt nam. Nó góp phần khẳng

định văn chƣơng thế kỷ XIX tuy ” quan niệm văn học, phương pháp văn học, ngôn từ văn

học, không khí & tập quán văn học có tính chất trung truyền thống cổ truyền thống” [76: 70] nhƣng đang

chuyển hƣớng mạnh cả nội dung lẫn hình thức về một nền văn chƣơng cận – hiện đại.

39

CHƢƠNG HAI: hệ thống ĐỀ TÀI, CHỦ ĐỀ THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT

THẾ KỶ XIX

Lý luận văn học đã chỉ ra rằng:._.ặt khác nó vẫn coi trọng hiện thực, lƣu tâm đến

tính chất riêng biệt , chi tiết của sự việc vật , nhờ vậy fan hâm mộ tuổi trẻ thời nay vẫn đang còn

thể lĩnh hộ i . Nhờ có khoảng cách tương xứng, một khi bƣớc vào quả đât nghệ

193

thuật thơ Nôm Đƣòng luật, độc giả sẽ không tới nỗi đi nhầm từ quả đât mỹ

cảm ấy vào thế giói hiện thực.

nhân loại nghệ thuật này xét đến cùng là có những chỗ tương đồng

nhưng hầu hết là những nét d ị biệt với nhân loại nghệ thuật Đường thi & cả

với Đường luật Hán . Trong sự giao lƣu văn hoa ỏ đây, rõ ràng ảnh hƣởng của

Đƣòng thi không nhất thiết để lại dấu vết trong thơ Nôm Đƣờng luật mà có

không ít dấu hiệu của Đƣờng thi đã đƣợc hòa tan trong sức phát minh sáng tạo cùa nhà

thơ Nôm Đƣòng luật với tƣ cách chủ thể t iếp nhận. Thể loại này do thế thực

sự xứng đáng tiêu biểu cho hiện tƣợng vượt gộp hay t iếp biến t rong thi ca,

rộng hơn là việc vượt gộp hay tiếp biến văn hóa (acculturation) thƣờng dƣợc

nhắc đến trong văn hoa học.

Thơ Nôm Đƣờng luật – trên cơ sở thế giới nghệ thuật này – là một trong những t rong

các bộ phận hầu hết của nền vãn học dân tộc bản địa, nơi “bắt đầu cho một thái độ

sống của tâm thức con người biết tư duy” [32:2]

2. quan niệm nghệ thuật và thẩm mỹ về con ngƣời trong thơ Nôm Đƣờng luật (thế kỷ

XIX)

1 mặt , thể loại thơ Nôm Đƣờng luật t rong khoanh vùng thế kỷ XIX vẫn

còn biểu hiện quan niệm con người dải ngân hà , con nguời vô ngã, con người tấm

lòng . Nhà thơ đã tưởng tượng con ngƣờ i xã hội trải qua con ngƣời ngoài hành tinh ,

đúng nhƣ Trần Đình Sử nhận định : “Con người dải ngân hà là mô hình cơ bản chi

phối sự diễn đạt con người trong thơ văn cổ Việt Nam” . đồng thời , phần đông những

nhà thơ thuộc kiểu con ngƣời nhà Nho, con ngƣời đứng trong trời đất , lấy

chuẩn mức đạo lý làm ngƣời để nhận ra, đành giá ngƣời tuân theo chuẩn mực

và ngƣời bấ t cập chuẩn mực. Họ là các con ngƣời “sách vở” nên tấm lòng

“ái

194

ưu” vẫn hằng canh cánh, ngay cả những lúc lâm vào cảnh ngộ bi đát , họ vừa than

thở vừa giễu mình thi chƣa đỗ . . .

mặt khác, thể loại này ở thể kỷ XIX cũng đã biểu lộ sự cách tân quan

niệm con ngƣờ i . lân cận con ngƣời tự nhiên và thoải mái (con ngƣơi vũ trụ), đã hoàn toàn có thể

nói đến sự xuất hiện quan niệm về con người cá thể, con người hữu ngã ,

mà biểu hiện trƣớc hết là con người tự khẳng định, con người dân có đậm chất ngầu và cá tính ,

đối với cả khát vọng tự do & lòng thỏa sức tự tin, tự hào của nó. Tài hoa trong nghệ

thuật là thể hiện có tài con ngƣời , rất đƣợc đề cao, đƣợc ý niệm nhƣ là

một chuẩn mức đạo đức con ngƣời , đặc biệt là vào nửa vào đầu thế kỷ. Chẳng phả i Hồ

Xuân Hƣơng đã từng có lần tự hào là ngƣời t rí thức của thời đại qua lời thơ : “Khéo

khéo đi đâu lũ ngẩn ngơ. Lại dây cho ch ị dạy làm thơ ” đấy sao ? & chẳng

phả i ” Chí làm trai” nhƣ một kim chỉ nam của con ngƣờ i kẻ sĩ trong cuộc sống

Nguyễn Công Trứ đấy sao ? đương nhiên, khi đã có một quan niệm nhƣ vậy thì

cái nhìn cổ xưa ban đầu lung lay, đổi khác là vấn đề dễ hiểu, bởi đã có sự

“chuyển hệ ” tƣ tƣởng. ví dụ điển hình, cái nhìn về “Ông trời” hiện giờ đã khác hẳn

với hàng trăm thế kỷ trƣớc. Còn đâu chân thành và ý nghĩa thiêng liêng cao quý trong hình

ảnh đấng tối cao sở hữu then tạo hóa chứng giám cho con ngƣời & muôn

việc ở đời ! Nhà thơ trở lại với cuộc sống đời thường đời thƣờng với biết bao ý nghĩa

nhân bản của chính nó.

Vào nửa sau thế kỷ XIX, sự thay hình đổ i dạng của xã hội việt nam đã

làm thay đổ i quan niệm về con ngƣời . Hoà trong bức tranh chung của cái xã

hội nửa Ta nửa Tây nhố nhăng loạn x ị là các con người-mà-chẳng-ra-

người . Con ngƣời nho sĩ cổ điển từng xứng đáng đƣợc tôn lên là hiện

thân của tri thức, văn hóa, đạo đức, bây giờ bỗng có thể trở nên trống rỗng, nhẹ

195

tâng, kể cả khi leo lên đến mức đỉnh cao danh vọng (Vịnh TS giấy của Nguyễn

Khuyến) Nói chi tới các ông Cử chẳng ra ông Cử & quan cũng chẳng ra

quan !. . Quả thật các nhà thơ đã tìm một định hƣớng dùng cho phƣơng thức tƣ

duy nghệ thuật của bản thân mình, đi nhanh từ những gì là công thức ƣớc lệ đến với

hiện thực ngồn ngộn của cuộc sóng. Nêu cho rằng:”Quan niệm thẩm mỹ và làm đẹp thờ i

phong kiên, kể chung lấy chuẩn mực của nét đẹp & chân lý ở quả khứ . Càng

cố xưa càng xem là lý tưởng” [57:10-11] thì ý niệm thẩm mỹ và làm đẹp (nghệ thuật)

ỏ đây có khác, đã có không ít thể hiện phá tan khối hệ thống thi pháp cổ ấy. Chuẩn

mực của cái đẹp và chân lý nghệ thuật và thẩm mỹ ỏ đấy là con ngƣời , là cuộc sống thực

tại , là vận mệnh nhân dân & dân tộc.

3. Kết luận chung

Trên cơ sở sự điều tra khảo sát thể loạ i ở thế kỷ XIX, đến đây cũng rất có thể kết

luận đƣợc về cái mã của thơ Nôm Đƣờng luật. chính là sự chuyển hóa, sự hỗn

dung, sự vượt gộp hay t iếp biến giữa cái mã Đường thi và cái phản mã

Đường thi. Nhƣ vậy là:

• 1 mặt , nhà thơ vẫn gật đầu “có một chân lý lâu bền hơn sống sót

chiếu thẳng qua những thay đổi bên ngoài” [ :72] Nhà thơ muốn biểu thị cái nội

dung “khẳng định một sự không thay đổi của chân lý vạn vật nhất thể . . .

•Mặt khác, nhà thơ lại sở hữu xu hƣớng phủ định hệ tƣ tƣỏng của Đƣờng

thi, muốn phá tan những quy này phạm nọ .

có thể nói, sự hỗn dung trong quan niệm về lối sống là tiền đề cho sự

hỗn dung trong kiểu tƣ duy nghệ thuậ t : giữa đẳng cấp và sang trọng bác học và phong

cách dân gian, trong những số đó, nổi bật hơn chính là đẳng cấp dân gian, không ch ỉ

ổ chỗ đẳng cấp và sang trọng dân gian biểu thị bằng nhiều mặt, đặc biệt là qua ngôn

196

ngữ , sinh tồn trong đại đa số bài thơ, câu thơ, mà còn ở chỗ nó tạo sự vẻ đặc

sắc thể loại .

Từ thơ Nôm Đƣờng luật , rất có thể nghĩ đến các đặc thù của nền văn

chương chữ Nôm. Nếu văn chƣơng chữ Hán, trong số ấy có thơ Đƣờng luật chữ

Hán, khuynh hướng về mặ t bác học, ch ịu ảnh hƣởng của triết học phƣơng Đông, của ý

thức hệ phong kiến, thì văn chƣơng chữ Nôm lại thiên về mặ t dân gian, chủ

yếu là tiếp nhận đƣợc từ nhân dân, từ nền văn hóa truyền thống dân gian các tƣ tƣởng,

nghệ thuật nói chung là tiến bộ , lành mạnh.

Từ thơ Nôm Đƣờng luật thế kỷ XIX, cũng có thể có thể định vị Xu thế văn

chương thế kỷ XIX – là thế kỷ thức t ỉnh của bản ngã – trong tiến trình phát

triển l ịch sử văn học VN nhƣ nhà phân tích Thái Hòa đã chỉ ra : “Có

thể nói l ịch sử văn học nước ta từ thế kỷ X đến vào đầu thế kỷ XX là quy trình

con ngườ i “tự nhận thức”, “tự cam kết cái tôi” của bản thân. Ở thời kỳ đầu,

cái “tôi” hòa nhập với cái “ta”, mội thời kỳ văn chương vô ngã kéo dãn dài, đến

thế kỷ XVIII (rõ nhấ t là thế kỷ XIX), văn chương là con ngườ i tự cam kết

bản ngã của bản thân mình, để đến vào đầu thế kỷ thứ XX (nhất là từ 1930 – 1945) thì cái

“tôi” mới sự thật hiện ra một cách rõ rệt và điển hình nổi bật nhất” [32:4]

Từ thơ Nôm Đƣờng luật thế kỷ XIX, hoàn toàn có thể tâm trí về một quy luật

trong giao lưu văn học. Nêu trong “Sổ tay văn hóa Việt Nam”, mục “Văn học”

nhận định: “Rõ ràng dù vay mướn, ông cha ta vẫn không giữ y nguyên cải vay

mượn trong hạng mục đã lao lý , mà lúc nào cũng có xu hướng phá tan ra,

cải cách và phát triển thêm, cải tạo nên phù hợp với cách thẩm âm, thẩm mỹ và làm đẹp của người

việt nam.” [15:188] thì nói cách khác thơ Nôm Đƣờng luật xứng đáng làm tiêu

biểu cho mọi thể loại có hình thức là một trong thể thơ ngoại nhập, bởi vì nó

197

biểu lộ tập kết nhất , thành công nhất quy trình Việt hóa thể thơ ấy. Hơn ở

đâu hết , chính ở thể loại văn học dân tộc bản địa khác biệt này, có sự gặp gỡ, giao lƣu,

chuyển hóa giữa hai nền văn chƣơng : bác học và dân gian.

Từ thơ Nôm Đƣòng luật thế kỷ XIX, chúng tôi không thể không nghĩ

đến Boileau và Diderot. nói cách khác, thể loại này, rõ nhất ở thế kỷ XIX, là thể

loại vừa “cao quý” vừa “thấp kém” bởi vì nó vừa có chất bi vừa có chất hài , vừa

có mảng thơ xƣng tụng giọng anh hùng ca về các con ngƣời trung nghĩa

vừa có mảng thơ châm biếm trào phúng lũ ngƣờ i hèn kém xấu xa. Trong quan

niệm của nhà thơ, có sự gắn bó toàn vẹn, thâm thúy với hiện thực cuộc sống thường ngày

nhân dân, nhƣ Diderot (Ì713 -1784) của nền văn học hiện thực Pháp “Những gì

thường gặp nhất trong tự nhiên đều đã từng làm mẫu mực đầu tiên cho nghệ

thuật”. (Dẫn theo Phƣơng Lƣu, “Một quan niệm văn nghệ góp phần báo hiệu

cho Cách mạng Pháp”, Tạp chí văn học số năm 198 , (tr. 13-14).

Ở thể loại này không còn có sự xa cách giữa đề tài “cao quý” và “thấp

hèn” – một sự nhận biết thiếu dân chủ. Ngƣợc lại, thơ Nôm Đƣờng luậ t , nhất

là ở thế kỷ XIX, lại chứa đựng nội dung dân chủ và đậm đà tính nhân dân,

đúng nhƣ nhận định và đánh giá của GS Lê Trí Viễn : “Thơ Đường cũng có thể có phong cách

trang trọng như phú, nhưng vào việt nam, trong lòng bàn tay những thiên tài, nó sẵn

sàng lan rộng lòng mừng đón bất cứ nộ i dung nhân dân nào. Nhiều bài thất

ngôn bát cú của Hồ Xuân Hương, của Nguyễn Khuyến, Trần Tế Xương đã đậm

đà sắc tố quảng đạ i nhân dân” [90:145].

tất nhiên là thơ Nôm Đƣờng luật không thể không ch ịu ảnh hƣỏng của

tƣ duy thẩm mỹ và nghệ thuật cổ trung đại phƣơng Đông, ý niệm thẩm mỹ và nghệ thuật về thế

giới & về con ngƣời của nhà thơ Dƣờng Trung Quốc, có sự vay mƣợn chai

198

liệu nghệ thuật và thẩm mỹ và cả kỹ thuật làm thơ . .. nhƣ là một quy luật , rất thông dụng

trong giao lƣu văn hóa truyền thống, nhƣng dƣờng nhƣ chủ yếu là vì quan hệ tƣơng

đồng về ĐK l ịch sử , xã hội, điểm lưu ý chung của tâm hồn con ngƣời Á

Đông, nhƣ Nguyễn Văn Dân, trong công trình xây dựng “Những luận điểm lý luận của văn

học so sánh” đã cam đoan : “Người ta ch ỉ có thể vay mượn các gì đồng

điệu với quan điểm tư tưởng của mình” [tr 46-47]. không chỉ có vậy, quan trọng nhất ,

đáng quí nhất là nhà thơ đã ti ếp nhận bằng con đƣờng VN hóa, biết gạt

bỏ những gì xa lạ vớ i cảm thức của ngƣờ i việt nam, có nghĩa là sự t iếp nhận có

cải tiến và đầy phát minh. hợp lí chính nhờ vậy, dù rằng sinh mệnh nghệ

thuật của thể loại thơ Nôm Đƣờng luật đã ngã ngũ đầu thế kỷ XX nhƣng

tinh hoa của chính nó vẫn mãi mãi sống sót. Bài thơ “Sông Lấp” của Tú Xƣơng chẳng

phả i là một thực chất hùng hồn chứng minh thơ Đƣờng luật đã phát huy ƣu thế của

nó sang thể lục bát trong thủ pháp dồn nén xúc cảm xuống dòng thơ cuối

cùng, tạo sắc đẹp hàm súc, cô đọng – đó sao ? Trong nền văn chƣơng hiện dại

Việ t Nam, thể thơ Đƣờng luậ t tồn tại t rong thể loại thơ Quốc ngữ luật đƣờng

(hay thờ Đƣờng luật chữ quốc ngữ), nhất là trong thơ trào phúng. Nhƣ vậy,

“cho đến ngày nay, thơ Nôm luật hàng không phả i không thể có v ị trí trong

nền thơ ca hiện đại” (39:I 24).

kết luận, đối vớ i thể loại thơ Nôm Đƣờng luật , khi điều tra khảo sát tiến độ từ

Hồ Xuân Hƣơng đến Trần Tế Xƣơng, Luận án đã khối hệ thống hóa, đối chiếu, phân

tích và phân tích và lý giải : Thơ Nôm Đƣờng luật thế kỷ XIX là 1 chỉnh thể nghệ thuật và thẩm mỹ ,

khiến cho đƣợc một quả đât nghệ thuật và thẩm mỹ riêng, thể hiện một ý niệm nghệ thuật và thẩm mỹ

riêng về con ngƣời . nhìn tổng thể, có 1 sự thống nhất giữa những hệ thống, từ

đề tài – chủ đề , không – thời gian đến ngôn từ. vạn vật thiên nhiên trong thơ Nôm

199

Đƣờng luật là vạn vật thiên nhiên khách thể và cụ thể chứ không ch ỉ là vạn vật thiên nhiên

chủ – thể , không phả i là thiên nhiên quan hệ. không gian thiên hà , thời hạn vũ

trụ tuần hoàn theo chu kỳ, ngữ điệu có tính hàm súc, có sức gọi , mang tính chất

khái quát, ƣớc lệ , bộ phận từ Hán – Việt, câu thơ mang ý nghĩa vô nhân

xƣng, .. . thƣờng gắn bó với đề tài v ịnh sử , v ịnh truyện, chủ đề t riế t lý nhân

sinh, khắng định đạo lý & khí tiết nhà Nho, đóng góp thêm phần cam đoan chỗ gần cận

với Đƣòng thi, Đƣòng luật Hán, minh chứng thể loại này thuộc phạm trù văn

chƣơng Trung đại . Không – thời gian hoạt động đời thƣờng và tâm trạng cá

nhân, khoảng không cộng đồng nông thôn – đô thị , thời gian event l ịch sử , ngôn

ngữ văn học dân gian, nhũng lớp từ thuộc bộ phận khẩu ngữ, nói lái, chơi

chữ , sự xuất hiện càng ngày càng nhiều đại từ nhân xƣng, hƣ từ , từ tƣợng thanh, từ

thuần Việt, trong các số đó có vai trò quan t rọng của từ láy âm, danh từ riêng ch ỉ

ngƣời và vị trí, … lại là các nét cơ bản tạo sự đặc trƣng thể loại ,

thuồng là gắn với đề tài tự vịnh, tự thuật , tự trào, hoặc cuộc sống xã hội, đất

nƣớc, chủ đề tâm sự , khát vọng cá nhân, .. . và chủ đề yêu nƣớc, đều nhấn

mạnh khoanh vùng hậu trung đại , và là các yếu tố dự báo cho nền văn chƣơng

hiện đại . Về nhịp điệu câu thơ Nôm Đƣờng luật thế kỷ XIX, nhìn tổng thể là

gần cận với Đƣờng thi ở nhịp 4-3, hoặc 2-2-3, hoặc 2-5 (chẵn trƣớc, lẻ sau)

và rất VN ở nhịp 3-4, nhƣ mộ t phản mã Đƣờng thi, thiên về bản vẽ xây dựng

đối xứng & thƣờng có một hƣ từ, nhất là quan hệ từ “mà”ở vị trí âm tiết

thứ 4. Về ngữ điệu , nói theo một cách khác đấy là thứ ngôn ngữ phức hợp, chứa trong nó

cái độ căng (tension) thể loại .

từ những việc cam kết ràng buộc những tác dụng nghiên cứu và phân tích nhƣ ở trên đã nêu, Luận

án có các góp phần mới trong nghành nghề chuyên ngành Văn học việt nam.

200

một là, về lịch sử văn học, Luận án đóng góp phần cho việc phân tích quy trình

văn học hạ trung đại (hoặc hậu trung đại) – mà vẫn đang còn nhà nghiên cứu khẳng

định là tiến độ văn học phục hƣng của nước ta thêm rõ nét hầu có thể

nhanh chóng đi đến sự nhất t rí giữa những nhà nghiên cứu. Hai là, về thi pháp

học, Luận án là 1 thể nghiệm về kiểu cách t iếp cận thi pháp thể loại , đóng góp thêm phần

bổ sung, hoàn ch ỉnh, làm đa dạng thêm, rõ ràng hơn di ện mạo thể loại thơ

Nôm Đƣờng luật . Về ý nghĩa thực tế, Luận án rất có thể bổ sung cập nhật chuyên đề

huấn luyện và đào tạo về thể thơ Đƣờng luật , về thể loại & thi pháp thể loại , gợ i ý cho

cán bộ huấn luyện và giáo viên trong giảng văn đối với những bài thơ từ Hồ

Xuân Hƣơng đến Tú Xƣơng đƣợc làm theo thể Đƣờng luật . không chỉ có vậy, nên

chăng coi thế kỷ XIX nhƣ một quá trình văn học trong khi phân kỳ lịch sử

văn học?

201

THƢ MỤC tham khảo

A. dữ liệu TIẾNG VIỆT

1.Nguyên An – Cái độc đáo và khác biệt trong kết cấu thẩm mỹ của bài thpư Bạn đến

chơi nhà – Văn nghệ số 28 (14-7-1990)

2. M.Bakhtin – Lý luận & thi pháp tiểu thuyết – Phạm Vĩnh Cƣ dịch, Trƣờng

viết văn Nguyễn Du xb, Hn, 1992

3. Hoa Bằng – Quốc văn đời Tây Sơn , Sg, Vĩnh Bảo xb, 1950

4. Phan Kế Bính – Việt Hán văn khảo , Hn, Trung Bắc Tân Văn xb, 1930

5. Nguyễn Phan Cảnh – ngữ điệu thư- Hn , Nxb ĐH-GDCN, 1987

6. Nguyễn Sĩ Cẩn- Mấy vấn đề cách thức dạy thơ” văn cổ việt nam . Hn,

Nxb GD, 1984

7. Nguyễn Tài cẩn – nguồn gốc xuất xứ & quy trình hình thành cách đọc Hán Việt –

Hn. Nxb, KHXH. 1979

8. Trần Duy Chân – các bài giảng về thi pháp học cấu tạo – Chƣơng

trình BTKT cho NCS. ĐHSP. TP.Hồ Chí Minh, 1995

9. Francois Cheng- Bút pháp thơ ca Trung Quốc (Ecriture poétique

Chinoise) Nguyễn Khắc Phi d ịch. Paris, 1997

10. Nguyễn Huệ Chi (cb) Nguyễn B ỉnh Khiêm danh mang tính nhân văn hóa – Hn, Bộ

VHTT-TT xb, 199]

11. Nguyễn Huệ Chi – tuyến đường giao t iếp của văn học cổ Trung đại Việt

Nam nhìn trong mối quan hệ Khu Vực – Văn học tiên phong hàng đầu – 1992

12. Nguyễn Huệ Chi (cb) Thi hào Nguyễn Khuyến, đời & thơ – Hn, Nxb

KHXH, 1992

202

13. Trƣơng Chính – Cha ông ta đã phấn đấu thế nào để ngữ điệu văn học

dân tộc càng ngày càng trong sạch và nhiều chủng loại – ngôn từ số 2 -1972

14. Trƣơng Chính – Cha ông ta đã áp dụng những thể loại văn học Trung Hoa

như thế nào vào thơ Nôm? Văn học số 2 – 1973

15. Trƣơng Chính – (và. ..) Sổ tay văn hóa truyền thống nước ta – Hn, Nxb văn hóa, 1978

16. Trƣơng Chính – Thơ văn Nguyễn Công Trứ Hn, Nxb Văn học, 1983

17. Hƣ Chu – Để hiểu thơ” Đường luật – Nxb Nguyễn Hiến Lê. TP sài thành,

1958.

18. Phan Trần Chúc – Văn chương quốc âm về thế kỷ XIX – TP sài thành, 1960.

19. Hồng Dân – Bước dầu tìm hiểu về ngữ điệu của Nguyễn Đình Chiểu .

ngôn từ số 3 – 1972.

20. Xuân Diệu – các nhà thơ truyền thống việt nam . Tập I : 1981, Tập II : 1987

(tái bản) Hn, Nxb Văn học.

21. Lê Tiến Dũng – đào bới sản phẩm thực tế văn học . Nxb tổ hợp Sông Bé,

1991.

22. Nguyễn Sĩ Đại – một vài đặc trưng nghệ thuậ t của thơ tứ tuyệt đời

Đường . Luận án PTS. Hà Nội , 1995.

23. Trần Thanh Đạm – Sự chuyển tiếp của văn chương việt nam chương

thời kỳ tân tiến . (chuyên đề) ĐH Sƣ phạm TP.HCM, 1995.

24. Nguyễn Kim Đính – một số trong những luận điểm về thi pháp của thẩm mỹ ngôn ngữ –

Văn học số 5,6/1985.

25. Trần văn Giàu – Triết học & tâm lý . Nxb TP.Hồ Chí Minh., 1988.

203

26. A.Gurevich – những phạm trù văn hóa truyền thống trung cổ . (Hoàng Ngọc Hiến

dịch) Nxb thẩm mỹ và nghệ thuật M., 1972. (ĐHSP Thành Phố Hà Nội I quay ronéo).

27. Nguyễn Thị Bích Hải – Thi pháp thơ Đường. Nxb Thuận Hóa, Huế , 1995.

28. Nguyễn Thị Bích Hải – Thử ý kiến đề xuất 1 phía tiếp cận thơ Đường luật .

thông tin khoa học ĐHSP. TPHCM., số năm 198 .

29. Dƣơng Quảng Hàm – VN Văn học sử yếu. Bộ GD (Sài Gòn). Trung

tâm học liệu tái bản, 1968.

30. Dƣơng Quảng Hàm – Văn học việt nam. Bộ GD (Sài Gòn). trung tâm

học liệu tái bản, 1968.

31. Đỗ Đức Hiểu – cách tân phê bình văn học. Nxb KHXH – Nxb Mũi Cà

Mau, 1993.

32. Thái Hòa – Nỗi bất ngờ của Nguyễn Công Trứ – Bách khoa văn học, số

8 – 1991.

33. Bùi Công Hùng – đóng góp thêm phần hướng đến thẩm mỹ và nghệ thuật thơ ca , Nxb KHXH, Hà

Nội , 1983.

34. Roman Jakobson – Thi pháp học. Trần Duy Châu d ịch. ĐHSP. TP HCM,

1994.

35. Đinh Gia Khánh – Văn học cổ việt nam. Tập I. Hn. Nxb GD, 1964.

36. Đinh Trọng Lạc (chủ biên) – quý phái tiếng Việ t . Hn. Nxb GD, 1993.

37. Thanh Lãng – Văn chương chữ Nôm. phong trào văn hóa truyền thống xb, thành phố sài gòn,

1953

204

38. Đặng Thanh Lê – Hồ Xuân Hương và dòng thơ Nôm Đường Luật . dữ liệu

bồi dƣỡng GV để dạy Văn 10 mới. ĐH Sƣ Phạm thủ đô I, 1 số bài thơ nôm đường luật .

39. Đặng Thanh Lê (và . . .) – Văn học nước ta nữa cuố i thế kỷ XVIII nửa

đầu thể kỷ XIX. Hn. Nxb GD, 1990.

40. Đặng Thanh Lê – Tiếp cận một số vấn đề t iếp nhận ngữ điệu & tư tưởng

triết học Trung Hoa thời kỳ trung dại . Văn học số 2/1995.

41. I.S.Lisevich – tâm lý văn học China cổ điển. ĐHSP. TPHCM.

xb, 1993.

42. D.X.Likhasev – Thi pháp văn học Nga cổ xưa. L.1967. Phan Ngọc dịch.

đại học tổ hợp Hà Nộ i , 1970.

43. Ngô Sĩ Liên – Đại Việt sử ký toàn thư. Tập II. Hn. Nxb KHXH tái bản,

1967.

44. Mai Quốc Liên – Nhà thơ, cơn lốc, và các cánh hoa. Nxb Thành Phố HCM.,

1979.

45. Mai Quốc Liên – Ngô Thì Nhậm trong văn học Tây Sơn. Sở VH & TT

Nghĩa Bình, 1985.

46. Mai Quốc Liên – Dưới gốc me vườn Nguyễn Huệ . Sở VH – TT Nghĩa

Bình, 1986.

47. Tạ Ngọc Liễn – Về t ính dân tộc trong thơ cổ, trung đại việt nam. Văn

học số II/1994.

48. Nguyễn Lộc – Văn học VN quy trình tiến độ nửa cuối thế kỷ XVIII đến

nửa vào đầu thế kỷ XIX. (G.trình) TTĐTTX đại học Huế xb, 1995.

49. Phan Trọng Luận (và .. .) – Môn Văn và Tiếng Việt . Tập I. Hn. Bộ GD &

ĐT xb, 1995.

205

50. Luận Ngữ . Trí Đức tòng thơ xb, thành phố sài thành. (Dịch giả: Đoàn Trung Còn).

51. Phƣơng Lựu – Tinh hoa lý luận văn học truyền thống Trung Quốc. Hn. Nxb

GD, 1989.

52. Phƣơng Lựu – nhìn qua lý luận thơ cổ xưa việt nam. Văn nghệ (HNV)

số 25 ngày 23-6-1990 .

53. (Phƣơng Lựu ) Bùi Văn Ba – góp phần xác định hệ thống quan niệm văn

học trung đại VN . Luận án TS . Hn, 1991 (Ký hiệu LA 6603

Thƣ viện Khoa học tổ hợp Thành Phố Hồ Chí Minh)

54. Đặng Thai Mai -Mối quan hệ nhiều năm & mật thiết giữa văn học nước ta

và văn học China. nghiên cứu văn học số 7/1961.

55. Đặng Thai Mai – Nguyễn Trãi. Văn học số 6/1976.

56. Đặng Thai Mai – xã hội sử Trung Hoa . Hn. Nxb KHXH, 1994.

57. Nguyễn Đăng Mạnh – Dạy văn ở trường phổ thông cấp 2. Vụ giáo viên,

Bộ GD & ĐT,Hn ,1993

58. Mạnh Tử (Thƣợng) – Trí Đức tòng thơ xb, sài gòn (Dịch giả : Đoàn

Trung Còn )

59. Lạc Nam – hướng đến những thể thơ, từ thơ cổ phong đến thơ luật . Hn. Nxb

Văn học, 1993 .

60. Nguyễn Nam – ban đầu tìm hiếu cách thức biểu lộ từ láy trên chữ

Nôm . những vấn đề ngôn từ học về các ngôn ngữ phương Đông.

Viện ngữ điệu học, thủ đô hà nội , 1986.

61. Nguyễn Phong Nam -Văn học nước ta nửa cuối thế kỷ XIX (Giáo

trình). TTĐTTX. đại học Huế , 1995.

206

62. Phan Ngọc ( Nhữ Thành) – hướng đến tứ thơ của thơ Đường – Văn học số

1/1982.

63. Phan Ngọc – tìm hiểu sự đối xứng trong văn học . Văn học số I/1983.

64. Phan Ngọc – tâm lý về thể loại thơ tuy nhiên thấ t lục bát. Sông Hương số

9/1984.

65. Phan Ngọc – Thơ là gì ? . Văn học số I/1991.

66. Phan Ngọc – Cách giải thích văn học bằng ngữ điệu học. Nxb Trẻ , Thành Phố.

Sài Gòn, 1995.

67. Phạm Thế Ngũ – Khảo luận về thơ cũ China. Phạm Thế xb, thành phố sài thành,

1968.

68. Bùi Văn Nguyên (và .. .) – Thơ ca việt nam – Hình thức và thể loại . Hn .

Nxb KHXH, 1971.

69. Bùi Văn Nguyên ( & . . .) – Văn học nước ta từ thế kỷ X đến vào giữa thế kỷ

XVIII. Hn. Nxb GD, 1989.

70. Óoc-lốp – Nhịp điệu, thời gian , không gian – (Biên bản phiên họp của

hội đồng phân tích tổng hợp về sự phát minh sáng tạo thẩm mỹ Liên Xô-

Nedelia) – Nguyễn Văn Kiệm dịch. Thƣ viện Viện Văn học DL 1987.

71. M.F.Ốp-xi-a-nhi-cốp -(chủ biên )- Mỹ học Mác-Lê nin. Tập I. Phạm Văn

Bích d ịch. Hn. Nxb Văn hoá, 1987.

72. Nguyễn Tƣờng Phƣợng ( và .. .) – Văn học sử nước ta hậu bán thể kỷ

XIX. thành phố sài thành, 1956.

73. Nguyễn Ngọc San – Từ Hán Việt và từ thuần Việt . Văn nghệ (HNV) số 38

ra ngày 17/9/1994.

74. Trần Đình Sử ( và . . .) – Lý luận văn học (3 tập) – Hn. Nxb GD, 1987.

207

75. Trần Đình Sử – các thế giớ i thẩm mỹ thơ. Hn. Nxb GD, 1995.

76. Bùi Duy Tân – Vấn dề thể loại trong Văn học nước ta thời cổ . Văn học

số 3 – 1976.

77. Bùi Duy Tân – quan hệ về thể loại giữa văn học Trung Hoa & văn

học việt nam thời Trung đại: đón nhận -cách tân -sáng tạo. Văn học

số I/1992.

78. Bùi Duy Tân – Văn học chữ Hán trong mối đối sánh với văn học Nôm ở

nước ta. Văn học số 2/1995.

79. Bùi Duy Tân – Văn học VN từ thế kỷ X đến giữa thể kỷ XVII (Giáo

trình ). Đạ i Học Huế , 1995.

80. Nguyễn Kim Thản – các ngôn ngữ , chữ viết ở việt nam. việt nam, đất

nước, l ịch sử,văn hóa (Nhiều tác giả) Hn. Nxb thực sự , 1991 .

81. Lã Nhâm Thìn – Thơ Nôm Đường luật , từ Quốc âm thi tập của. Nguyễn

Trãi đến thơ Hồ Xuân Hương. Luận án PTS. ĐHSP Hà Nội I, 1993.

82. Đồ Kim Th ịnh – ý niệm đạo đức & thẩm mỹ và làm đẹp của Nguyễn B ỉnh Khiêm –

phân tích văn hóa truyền thống nghệ thuật và thẩm mỹ số 6 – 1991.

83. Chu Quang Tiềm – tư tưởng Văn nghệ – Khổng Đức Đinh Tấn Dung d ịch.

Nxb.TP. Hồ Chí Minh, 1991.

84. Cù Đình Tú – quý phái học & đặc điểm tu từ t iếng Việt – Hn. Nxb

GD, 1994.

85. Từ điển Văn học (2 tập). Hn. Nxb KHXH. Tập I : 1983, Tập II : 1984

86. Từ điển Thuậ t ngữ Văn học. Hn. Nxb GD, 1992

208

87. Ủy ban khoa học cộng đồng – lịch sử hào hùng nước ta . TậpI, Hn. Nxb KHXH,

1971.

88. Lê Trí Viễn – Vài chủ ý về câu thơ lục bát và câu thơ lục bát của Nguyễn

Du. Tập San Đạ i học Sư phạm thủ đô hà nội I năm 1974.

89. Lê Trí Viễn – các bài giảng văn ở đại học . Hn. Nxb GD, 1982

90. Lê Trí Viễn – điểm lưu ý l ịch sử văn học việt nam. Hn. Nxb ĐH và

THCN, 1987.

91. Lê Trí Viễn – Thơ Hồ Xuân Hương (chuyên đề sau Đại học) đại học Sƣ Phạm

Thành Phố HCM, 1989.

92. Lê Trí Viễn -Hiểu văn học trung đại trong văn học VN ra làm sao

cho phải ? Khoa học xã hội số 2/1989.

93. Lê Trí Viễn – đặc thù của văn học trung đạ i nước ta (chuyên đề

NCS) đại học Sƣ Phạm TP. Hồ Chí Minh, 1995.

94. Lê Trí Viễn – Giáo trình tổng quan văn chương Việ t Nam. TTDTTX Đại

Học Huế , 1995.

95. Lê Trí Viễn -Một đời với văn (2 tập) Nxb GD & ĐHSP TP. HCM. xb,

1989

97. Viện Khoa học xã hội – Sở Văn hoá thông báo TP. HCM – Nguyễn B ỉnh

Khiêm trong l ịch sử cách tân và phát triển văn hóa truyền thống dân tộc. TT phân tích Hán

Nôm, 1991.

98. Đông Chu (Nguyễn Hữu Tiến) – Cổ xúy nguyên âm. Cuốn thứ nhì. Hn.

Đông kinh ấn quán, 1918.

* CHỮ NÔM :

209

98. Nguyễn Văn San – Quốc văn tùng ký (Ký hiệu AB 383 Thƣ viện thông tin

KHXH).

B. tài liệu TIẾNG NƢỚC NGOÀI:

I. Tiếng Anh :

99. Đoàn Văn An – A brief history of Vielnamese lilerature. Asian Culture . –

Saigon, 1961, No 2.

100. Danziger Marlies K. Johnson W. Stacy – An introductitm to the study of

literature . D.C. Heath and Co., Boston, 1965.

II. Tiếng Pháp:

101. Nguyen Khac Vien et Huu Ngoc – Littérature Vietnamienne – Fleuve

rouge, Editions en Langues étrangères.,1979.

102. Huu Ngoc et Francois Corrèze – Ho Xuân Huong ou le voile déchiré –

Fleuve rouge, 1984.

III. Tiếng Trung:

103

104

105

210

PHẦN PHỤ LỤC

BẢNG BIỂU SỐ 1: hệ thống HÓA VỀ ĐỀ TÀI, CHỦ ĐỀ

STT tác giả t iểu b iểu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

1 Hồ Xuân Hƣơng 38 12 4 13 8

2 Phạm Th ái 3 1 1 1

3 Tr ịnh Hoà i Đức 6 5 1

4 Ngu yễn Công Chứ 40 3 13 6 18

5 Nguyễn Thị Hinh 6 6

6 Phan Thanh Giản 10 3 1 5 2 6

7 Bùi Hữu Nghĩa 13 2 6 4 1 3 6

8 Huỳnh Mẫn Đạt 11 5 4 1 1 3

9 Nguyễn Hữu Huân 4 1 4 4

10 Nguyễn Đình Chiểu 32 3 1 1 4 1 29

11 Tôn Thọ Tƣờng 14 3 10 1

12 Phan Văn Trị 32 7 25 10 26

13 Lê Quang Chiểu 15 4 10 11

14 Nguyễn Khuyến 68 12 8 3 16 33 22 22

15 Nguyễn Văn Lạc 9 3 3 1 5 3

16 Chu Mạnh Trinh 21 21

17 Nguyễn Thiện Kế 5 5 5

18 Trần Tế Xƣơng 107 8 35 65 6

19

Khu yế t danh & mấy

bài thơ l ẻ

16 2 1 1 3 10 12

Tổn g Cộn g 450 48 67 56 62 64 122 118 131 93 125

mật độ % 10 ,7 14 ,8 12 ,4 13 ,8 14 ,2 27 ,1 26 ,2 29 ,1 20 ,7 27 ,7

211

Ghi chú :

1. Số bài thơ

2. Số bài thơ có đề tài, chủ đề thiên nhiên

3. Số bài thơ có đề tài, chủ đề vịnh sử , vịnh truyện, vịnh vật

4. Số bài thơ có đề tài, chủ đề định hướng nhân sinh, cam kết đạo lý

5. Số trung bình của cột (3) và (4)

6. Số bài thơ có đề tài tự vịnh, tự thuậ t , tự t rào . . .

7. Số bài thơ có chủ đề tâm sự , khát vọng cá nhân.

8. Số bài thơ có đề tài cuộc sống thường ngày xã hội, đất nƣớc, con ngƣờ i .

9. Số bài thơ có chủ đề yêu nƣớc.

10. Số t rung bình của các cột (6), (7)

11. Số t rung bình của các cột (8), (9)

212

BẢNG BIỂU SỐ 2 : khối hệ thống HÓA VỀ ngữ điệu

THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT

STT người sáng tác tiêu biểu vượt trội 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

1 Hồ Xuân Hƣơng 40 6 31 73 15 32 32 32 100 15

2 Phạm Thái 14 2 3 10 1 0 7 0 10 0

3 Trịnh Hoài Đức 27 6 10 15 2 0 2 0 10 2

4 Nguyễn Công Trứ 54 16 71 41 0 22 32 2 100 10

5 Nguyễn Thị Hinh 32 0 32 13 4 0 0 0 12 3

6 Phan Thanh Giản 5 8 8 11 4 1 5 0 22 2

7 Bùi Hữu Nghĩa 3 3 27 30 6 1 5 0 60 2

8 Huỳnh Mẫn Đạt 13 15 6 29 4 0 0 0 24 1

9 Nguyễn Hữu Huân 3 3 9 2 0 0 2 0 17 1

10

Nguyễn Đình

Chiểu

20 41 27 26 17 5 16 0 50 5

11 Tôn Thọ Tƣờng 4 11 4 2 2 4 13 0 39 5

12 Phan Văn Trị 6 20 106 37 9 1 16 0 40 5

13 Lê Quang Chiểu 24 4 18 32 2 1 6 0 54 2

14 Nguyễn Khuyến 51 21 180 70 19 10 16 4 361 134

15 Nguyễn Văn Lạc 0 0 10 26 8 0 2 0 27 2

16 Chu Mạnh Trinh 37 14 14 33 3 3 6 0 47 9

17 Nguyễn Thiện Kế 0 0 10 6 19 0 5 0 20 3

18 Trần Tế Xƣơng 32 5 93 123 54 14 16 10 109 98

19

Khuyế t danh &

mấy bài thơ lẻ

18 7 41 21 14 0 11 0 73 4

tổng cộng 383 182 807 600 183 94 190 48 1180 308

213

Ghi chú:

1. tổng số từ mang tính chất ƣớc lệ

2. tổng số điển cố, điển tích văn học

3. tổng cộng từ Hán – Việ t

4. tổng cộng từ láy âm

5. tổng cộng danh từ r iêng ch ỉ nguôi & địa điểm

6. tổng cộng thuộc bộ phận ngôn từ văn học dân gian

7. tổng cộng khẩu ngữ

8. tổng số từ nói lái, chơi chữ

9. tổng số hƣ từ

10. tổng cộng đại từ nhân xƣng.

CÂU THƠ NGẮT NHỊP 3-4

1 . Thơ Hồ Xuân Hương

– Chị cũng xinh / mà em cũng xinh

2. Thơ Trịnh Hoài Đức

– Trọn đạo con / là trọn đạo tôi

3. Thơ Nguyễn Công Trứ

– những giữ miệng / đà không dám nói

– Vƣòn hoa kia / để ai rong rả

– Chửa chán ru / mà quấy mãi dây

– Đà dễ rồi / còn muốn dễ dƣng

– Vì chữ “thòi” / nên phả i chịu luồn

– Phải giống sen / thời chẳng nhuần hùm

– Bên văn sang / bên võ cũng sang

214

– Đứng núi nầy / trông núi nọ cao

– Bạc qua vôi / mà mỏng mảnh quá mây

– Danh chẳng ham / mà lợi chẳng mê

– Ta mặc ta / mà ai mặc ai

– Đem lạng vàng / mua lấy tiếng cƣờ i

– Tình tự này / ai có biết chăng?

4. Thơ Nguyễn Quy Tân

– Cu nơi nào / mà cu đến đây?

– Đó một thì / đây cũng một thì

– Uẩy đá kia / sao khéo bất bình

5. Thơ Bùi Hữu Nghĩa

– Chồng nhớ vợ / lòng tớ hồi hộp

– Con thƣơng mẹ / lụy ngọc tuôn dầm

– Sanh có ngày / âu thác có ngày

– Kho phong nguyệ t / hãy chan chan đó

– Vƣờn cúc tòng / còn thớ i thới đây !

6. Thơ Nguyễn Đình Chiểu

– Bờ cõi xƣa / đà chia đất khác

– Nắng sƣơng nay / há đội trời chung

7. Thơ Tôn Thọ Tường

– Trời đất chi / xui đến nỗi này

– Nghĩ việc đờ i / thêm hổ việc mình

8. Thơ Tú Quý

– Chẳng ở biển / sao lạ i lên nguồn

215

9. Thơ Nguyễn Khuyến

– Đã bấy lâu / nay bác tới nhà

– Cũng chẳng giàu / mà cũng chẳng sang

– Con có cha / nhƣ nhà có nóc

– “Bồ tiên thi” / lại lấy vần bồ

– Trời dẫu già / nhƣng núi vẫn non

– lại có ngƣờ i / theo khoét của mày

– Ngƣời nói rằng / thầy yêu cháu đây

– T ỉnh ra / hỏi / đã Tỉnh Thái Bình chƣa?

– Trời hẹn ngày, / cho ba vạn sáu

– Ta chung tuổi / mới một trăm hai.

10. Thơ Nguyễn Văn Lạc

– Chẩng biết mình / va cứt lộn đầu

– Cảnh Thuộc Nhiêu/ nhiều khách ngợp trông

11. Thơ Chu Manh Trinh

-Hết nghĩ gần / thôi lại nghĩ xa

– Núi toát hớp / nhờ tay tạo hóa

– Bể t rầm luân / thoát nợ phong trần

12. Thơ Nguyễn Thiện Kế

– Dân sờ khố / ghé bên tai gửi

Quan gật đầu đồng ý , / vơ ních tráp vào

13. Thơ Trần Tế Xương

– Đệ nhất buồn / là cái hỏng thi

– Cơm hai bữa : / cá khô rau muống

216

Quà mộ t chiều : / khoai lang lúa ngô

– Chẳng phả i quan / mà chẳng phải dân

– Ngƣời có cô , / sao cháu không cô ? (2 lần )

– Ông tốt duyên / vì có nƣớc da

– Chẳng biết rằng / dơ dáng , dại hình

– Ấm Kỷ này / đây tớ bảo rằng

– Tôi gớm gan / cho cái ch ị Hằng

– Không biế t rằng / em bán ra làm sao ?

– Có phải rằng / ông chẳng học đâu ?

– Mã cũng chui / mà tốt cũng chui

– Hễ cắn ai / thì sét mới tha

– Có đất nào / nhƣ đất ấy không ? ( 2 lần )

– Thua bạc nhà / đi với mẹ nhà

– Chỉ t rách rưới ngƣời / sao chẳng trách mình ?

– Cha thằng nào / có tiếc không cho

– hiền từ thay / lòng quan thƣợng Cao !

– Ai xét soi / cho cảnh học trò

– Chẳng sang Tàu / cũng tếch sang Tây

– Huấn đạo nguyên/ ông huấn đạo già !

– Ai đẹp hơn / cô Cáy chợ Rồng

14. Thơ khuyết danh

– Giận ngƣờ i sống / mất / suy ra nhục

– Thƣơng kẻ thác / còn / nghĩ lạ i vinh

– Trái phá Tây / chăm chực bắn vào





Read More: https://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C6%A1