Notes

ANADOLU’DA İSLAM
TÜRKLERİN MÜSLÜMAN OLMASI
Türklerin İslamdan önceki dini gök tanrı inancına dayalı bir dindi. Yazılı bir kaynağı veya kurucusu bulunmayıp anonim bir biçimde doğmuş olan bu dine ait gelenek ve göreneklerden bir kısmı kuşaktan kuşağa aktarılarak günümüze kadar gelmiştir. Türklerin eski dini Şamanizm (ruhlarla iletişim kurabilmek için vecd veya transa girmeye yönelik ritüellerin bulunduğu inanç sisteminin adı) olduğu şeklinde yaygın kanaat doğru değildir.
Türklerin Müslüman Araplarla ilişkileri Emeviler döneminde Semerkant’ın fethedilmesi (680) ile başlamış ve fakat bu dönemde Emevilerin Arap olmayan Müslümanlara (mevali) karşı sert tutumu Türklerin İslam dinine girmeye sıcak bakmamalarına sebep olmuştur. ‘’5. Halife’’ olarak da anılan Ömer bin Abdülaziz’in yönetim zamanını istisna etmek gerekir ki; bu dönemde her topluma eşit muamele uygulanmış ve birçok Türk İslam dinine girmiştir.
Abbasiler devleti, Arap olmayan Müslümanlara daha müsamahalı ve adil davrandığından 10. yy’dan itibaren Türkler gruplar halinde İslam’ı benimsemiş Talas Savaşı’nda (751) İslam ordusunun Çinlilere karşı zafer kazanmasında Türklerin gösterdiği başarılar Türk İslam tarihinin dönüm noktasını oluşturmuş. Halife Mansur Türklere önemli görevler verirken Harun Reşit özel birliğini Türk askerlerden seçmiştir.
Karahanlılar’ın Satuk Buğra Han ile İslamiyet’i kabul etmesi, Türkler arasında İslam dininin hızla yayılmasına vesile olmuştur. (942 yılında devletin başına geçen Satuk Buğra’nın İslam’ın yayılmasına büyük hizmetleri olmuştur.
Selçuklularla birlikte Anadolu’ya hakim olan İslam, Osmanlıların eliyle Balkanların içine kadar yayılmıştır.
Türklerin Müslümanlığı benimsemesinde geleneksel inançları ve yaşam tarzlarıyla; İslam dini arasındaki benzerlikler etkili olmuştur. Özellikle Türklerdeki gök tanrı inancı yerini Allah inancına bırakmıştır; alplik ruhu gazilikle, cihan hakimiyeti ideali cihadla yer değiştirmiştir. İslam’ın Türkler arasında yayılmasında Müslüman tüccar ve Sufiler’in de önemli katkıları olmuştur. Yesevilik, Nakşibendilik, Bektaşilik gibi tarikatlar Türklere İslam’ı sevdirmiştir.
Horasan, Anadolu ve Balkanlarda İslam’ın yayılmasında ribat, fütüvvet ve ahilik teşkilatlarının da önemli katkısı vardır.
RİBAT: sınır boylarında ve stratejik yerlerde askeri amaçla kurulmuş korunaklı yapılara verilen isimdir. Buralarda savaş için at beslenir, hazır asker ve erzak bulundurulurdu. Hem düşman saldırılarına gözcülük edilir hem de yeni fetihler için öncülük yapılırdı. Zaman içinde buralara gelen kaliteli Müslümanlar, ribatları İslam’ın yaşanıp anlatıldığı ve yayıldığı mekanlar olarak da kullandılar.
FÜTÜVVET: delikanlılık, yiğitlik, cömertlik anlamlarına gelmektedir. Başlangıçta dini-sufi bir öğreti iken sonraları sosyal ve ekonomik yönleri de olan bir kuruma dönüşmüştür. Fütüvvet (tasavvuf) ehlinin teşkilatlı döneminde şed (kemer) kuşanmaları, şalvar giymeleri, tuzlu su içmeleri, her sanatın bir piri olduğuna inanmaları, kendi aralarında örgütlenip disiplin içinde mesleklerini icra etmeleri, birbirlerini kardeş bilerek iki fetâ (delikanlı) arasında özel bir kardeşlik kurmaları ‘’Ali’den başka genç (fetâ), zülfikardan başka kılıç yoktur.’’ deyip, aliyi pir ve baş fetâ olarak kabul etmeleri geçmiş dönemlerde fütüvvetin özelliklerindendir.
Ahilik teşkilatı da fütüvvet gibi tasavvuf eksenlidir. 9.yy’dan itibaren İslam dünyasında görülen esnaf-meslek teşkilatlarının bir çeşidi olarak ahilik, 13.yy’da Anadolu da ortaya çıkmış ve bir süre sonra Osmanlı Devleti’nin kurulması ve gelişmesinde önemli rol oynamıştır. ‘’Kardeşim’’ anlamına gelen ahi, esnaf ve meslek gruplarının arasında birlik ve dayanışmayı sağlamış, çırakları hem meslek hem de ahlak yönleriyle mükemmel yetiştirmeyi hedefleyerek topluma ve ekonomiye katkıda bulunmuşlardır.
DİNİ ANLAYIŞ VE KÜLTÜRÜMÜZÜN OLUŞMASINDA ETKİLİ OLAN BAZI ŞAHSİYETLER
İslam dininin yayılmasında ve büyük bir medeniyet haline gelmesinde öncülük etmiş ve insanların sevgisini kazanmış nice büyük şahsiyetler vardır. Bazıları;
1-Ebu Hanife: Hanefi mezhebinin önderi ve büyük müçtehittir. İslam hukuk düşüncesinin ve içtihat anlayışının gelişmesinde önemli payı olmuş ve İmam-ı Azam adıyla şöhret bulmuştur.
699 yılında Küfe’de doğmuş (hicri 80), 18 yıl boyunca Küfe ekolünün üstadı olarak bilinen Hammad bin Süleyman’dan ders almıştır. Bu ekolün sahabeden temsilcileri Hz. Ali, Abdullah bin Mesud ve Abdullah bin Abbas’tır. Ehli rey adı verilen bu ekolün ve dolayısıyla bu Ebu Hanife’nin en önemli özelliği; fetvalarının günlük yaşam pratiğine uygun olmasıdır. Ebu Hanife kıyas metodunu kullanır, toplum ve bireyin yararını ön planda tutar, hükümlerde mantıksal ve hukuksal tutarlılığa önem verirdi. Bu nedenle bazı konularda hadislerin lafzına bağlı kalan muhaddis (hadisçi) ve fakihlerle (fıkıhçı) ayrı görüşlere sahip olmuştur.
Ebu Hanife’nin yaşadığı dönemde itikadi mezhepler oluşum aşamasındaydı. Ehli sünnet akidesinin oluşmasında büyük katkıları vardır. Akaid ile ilgili görüşleri ‘’El Fıkhu’l Ekber’’ isimli kitapta toplanmıştır. Önemli öğrencileri Ebu Yusuf, İmam Muhammed ve Züfer’dir. Hicri 150, miladi 767 yılında öldü.
2- Cafer es-Sadık (ö:765) : Hz. Ali’nin soyundan gelen Cafer es-Sadık Caferi mezhebinin kurucusudur. Döneminde sapkın görüşlerle mücadele etmiştir. Şii mezhebince masum (günahlara karşı korunmuş) sayılan 12 imamdan biri kabul edilir. Tasavvuf tarihinde de saygıyla anılan İmam Cafer, Nakşibendi ve Bektaşi tarikat zincirinde de yer alır.
3- Maturidi (ö. 944) :itikadi mezheplerden Maturidiliğin öncüsü olan imam Maturidi Özbekistan sınırları içerisinde Semerkant’ta doğmuş Türk asıllı bir alimdir. Kendi döneminde inançsız ve bid-at ehli olan mezheplere ilmi münakaşa ve mücadele eden Maturidi, Türkler arasında İslam’ın ve bir ameli mezhep olan Hanefiliğin yayılmasında önemli rol oynamıştır. En önemli eseri inanç konuları ve bu konular çevresinde yapılan itikadı tartışmaların bulunduğu ‘’Tevhid’’ adlı kitabıdır. Bununla beraber bir tefsir kıtabı olan ‘’Tevilatu’l Kur-an’’da diğer önemli eserlerindendir. Maturidi’nin görüşleri Türkiye, Afganistan, Pakistan, Kafkaslar ve Balkanlar’da yaygındır. Hanefi mezhebine bağlı olanların çoğunluğu itikatta Maturidi anlayışındadırlar.
4- Şafii (ö.820) : Şafii mezhebinin imamı ve büyük müçtehittir. 767 (h.150) yılında Gazze’de doğmuştur. Soyu peygamber efendimizle 4.kuşak dedesi Abdülmenaf’a dayanır. Birçok alimden ders almıştır. Medine’de maliki mezhebinin imamı olan İmam Malik bin Enes’ten uzun süre istifade etmiştir. İmam malikin ölümünden sonra Hanefi mezhebinin en önemli imamlarından imam Muhammed eş-Şeybani’den de Hanefi usulünü öğrenmiştir. Hayatının son bölümünü mısırda geçiren imam şafi son dönemde birçok görüşünü revize etmiştir. En meşhur eseri, hukuk metodolojisinin ilk kitabı olarak kabul edilen ‘’Risale’’ dir. (fıkıh usulüne dair ilk eser kabul edilebilir.) İmam Şafii, Mâlik ve Ebu Hanife’den daha farklı bir metot geliştirmiş ve metodunu Risale adlı kitabında anlatmıştır. Şafii’nin metodunda sünnet merkezdedir. Kanıt olma özelliği taşıyan bir hadis olduğunda karşılaştırma
(kıyas) yapmaktan uzak duran imam şafi, sünneti İslam’ın tahrif edilmesinin önünde duran bir kalkan olarak görmüştür.
5-Eş’ari (ö.936) : 873 Basra doğumludur. Hocası Ebu Ali el Cubai’nin etkisiyle akılcı bir mezhep olan Mutezile mezhebini benimsemiş bununla birlikte ehli sünnet alimlerinden de ders almıştır. Hayatının ilk döneminde Mutezile mezhebinin kelam anlayışına uygun eserler yazan Eş’ari, sonraki dönemlerde Muzetileyi ‘’aşırı akılcı’’ bularak Kur’an ayetlerinde ters düşen düşünce ve anlayışa sahip bir mezhep olarak kabul etmiş ve itikadi esasları aklın ilkeleriyle destekleyen ehli sünnet itikadını (Maturudilikle beraber) ortaya koymuştur. En önemli eserleri el-İbane ve Makalat’tır (makalat (mutezili görüşte iken), el-İbane (sünni görüşte iken) yazıldı.)
6- Ahmet Yesevi: Orta Asya Türkleri’nin din ve tasavvuf hayatına derin etkiler bırakan ‘’Türkistan piri’’ diye ünlenen mutasavvıf ve şairdir. Yeside irşada başladığı dönemde Türkistan bölgesinde kuvvetli bir İslamlaşma hareketi vardı. Etrafında toplanan yarı göçebe halka İslam’ın esaslarını, dinin hükümlerini, tarikatın adap ve ekranını hece vezniyle söylediği ve ‘’Hikmet’’ adını verdiği şiirlerle öğretmiştir. En tanınmış eseri ‘’Divan-ı Hikmet’’tir. Kendisini öldükten sonra birçok keramet halk arasında nispet edilmiştir. Hikmet adıyla anılan kitaplar arasında birçok farklılığın bulunması, bu kitabın bazı kısımlarının değiştirildiğine işaret etmektedir. 12.yy’da yaşadığı rivayet edilir.
7- Mevlana Celaleddin-i Rumi (ö.1273): Mevlevilik tarikatının kurucusu dünyaca ünlü mutasavvıf ve şairdir. Türk olduğu rivayet edilir. Babası Bahaeddin Veled, Selçuklu Sultanı Alaeddin’in daveti üzerine Konya’ya gelmiştir. Mevlana, Muhyiddin Arabi, Sadrettin Konevi gibi mutasavvıflarla görüşmüştür. Mevlana, Şems Tebrizi ile sonraki tasavvuf ehli tarafından Musa (a.s.) - Hızır arasındaki ilişkiye benzer bir dostluk kurar. Şems’in gidişi Mevlana’nın yas kıyafetleriyle sema yapmasına sebep olur. Ölümünde kimsenin ağlamamasını istemiş , vasiyeti nedeniyle ölümü şebi aruz (düğün gecesi) olarak anılmıştır. Cenazesine her din ve mezhepten çok sayıda insan katıldığı anlatılır.
İslam’ın hoşgörüsünü öne çıkarıp, sınırlarını oldukça geniş tutmuştur. Vahdet-i vücud (tasavvuf düşüncesinde yaratan ile yaratılanın tek ve bir olduğunu savunan görüş) öğretisini kabul eden Mevlana görünüşte ayrılıklar olsa da tüm varlıkların, tek bir varlığın eseri olması nedeniyle hepsinin bir olduğu görüşündedir. İnsanın kurtuluşu fâni varlığından kurtulup gerçek ve sonsuz varlıkla bütünleşmesi ile gerçekleşir. Farsça yazdığı eserlerinin en önemlileri ‘’Mesnevi’’, ‘’Divan-ı Kebir’’ ve ‘’Fihi Ma Fih’’dir. (ya olduğun gibi görün ya göründüğün gibi ol…)
8-Ahi Evran (13.yy) : Ahilik kurumunun Anadolu’daki kuruculularından olan Ahi Evran dericilerin piri sayılır. En büyük başarısı esnaf ve zanaatkarları iyi organize etmesi onları bir araya getirerek işçilik, kalfalık ve ustalığı tasavvufi-ahlaki bir sistem içinde düzenlemesidir. Bu düzen 20.yy’a kadar etkilidir.
9- Hacı Bektaş-ı veli (ö.1271) : Yaşamı hakkında bilgi azdır. Hacı Bektaş-ı veli adına kurulan Alevilik- Bektaşilik tarihten bugüne İslam fıkhıyla çevrelenmiş sünni tasavvuf anlayışını değil, muhtemelen Türkmenler arasında yaşamaya devam eden dini-mistik inançlarla karışık Sünnilik dışında bir tasavvuf anlayışını yansıtır. Alevi-Bektaşi anlayışı tasavvufi anlayışın özünde bulunan müsamaha ile beraber yeni Müslüman olmuş kimseleri kendi kültürlerinden tamamen koparıp ürkmelerine neden olmaksızın eski inançlarla İslam inancını bağdaştırmaktaydı.
Hacı Bektaş-ı Veliyi destanlaştıran kişi Abdal Musa’dır. Osmanlı Beyliği topraklarına giderek Orhan Gazi’nin hizmetinde fetihlere katılmış, anlattığı menkıbelerle Bektaşiliği sevdirmiş ve yeniçeri ocağının Osmanlı Sultanları tarafından Hacı Bektaş-ı Veli ocağına bağlanmasına vesile olmuştur.
10- Yunus Emre (ö.1320) : Ahmet Yesevi ile başlayan tekke şiiri geleneğini Anadolu’da yeniden canlandıran Türk mutasavvıf ve şairdir. Anadolu Türkçesinin edebi olarak oluşumunda rol oynamıştır. ‘’Risaletü’n Nushiyye’’ ve ‘’Divan’’ adlı eserleri meşhur olmuştur.
11- Sarı Saltuk (ö.1298) : Anadolu ve balkanların Müslümanlaşmasında rolü bulunan, hakkında birçok menkıbe anlatılan alperen bir kişidir. Anadolu ve Rumeli’nin fethi esnasında gazalara katılmış ve yaşarken efsane olmuş kahraman bir yiğittir. Türk-İslam kültürüne kahraman bir alperen olarak damga vurmasının önemli bir göstergesi Anadolu’nun doğusundan Balkanlara kadar birçok türbesinin olmasıdır.
12- Hacı Bayram-ı Veli (ö.1430) : Orhan Gazi döneminde Ankara’da doğmuş, Bayramiye tarikatının kurucusudur. Nakledildiğine göre Sultan II. Murat, Hacı Bayram-ı Veli’nin müritlerini ilim ve irfanla meşgul olsunlar diye askerlikten muaf tutmuştur.