Notes

W obliczu szerzącej się wokół nas agresji i terroryzmu konieczna jest znajomość zachowań ludzkich w sytuacji zagrożenia życia i zdrowia człowieka. Nie wystarczy wiedzieć jak postąpić w przypadku pożaru w szkole czy nagłego wypadku. Samo powiadomienie pielęgniarki czy dyrektora nie wystarcza.

Coraz częściej zaskakiwani jesteśmy znienacka i mamy problemy z prawidłowym reagowaniem pomimo posiadanych wiadomości i umiejętności. Dlatego konieczne jest łączenie wiedzy teoretycznej z praktyczną.
Zachowanie się człowieka jest formą przejawiania jego aktywności i wyraża się w działaniu i czynnościach, które mają zorganizowany i celowy charakter, są więc ukierunkowane na osiągnięcie konkretnego celu.
Takie zachowania obserwujemy w sytuacjach normalnych, gdy nie zostaje zakłócona względna stabilność życia codziennego. Natomiast w sytuacjach trudnych, zwłaszcza wobec zagrożenia osobistego, zachwianiu ulegają relacje między rzeczywistym zachowaniem a racjonalnym zachowaniem człowieka. Które będąc zawsze zewnętrznym wyrazem aktywności, przybiera postać zachowania zdezorganizowanego.
Warto zwrócić uwagę, że niekiedy mamy do czynienia z sytuacją trudną subiektywnie, nie znajdująca odzwierciedlenia w rzeczywistej sytuacji jednostki.
Funkcjonujemy w określonym środowisku przyrodniczym i społecznym wywierającym istotny wpływ na nasze zachowania, a charakteryzującym się znaczną zmiennością. Mamy różne potrzeby, dążenia, różne doświadczenia. Odbieramy naszą aktualną sytuację zewnętrzną przez pryzmat sytuacji przyszłych i oczekiwanych. Wszystko to wywiera znaczący wpływ na nasze zachowania.
Mówiąc o zagrożeniach mamy na uwadze zagrożenie ludzkiego życia lub zdrowia oraz tych elementów materialnego środowiska człowieka, które decydują o jego dalszej egzystencji (zagrożenia uznania społecznego, autorytetu, zajmowanego stanowiska służbowego itp.).Sytuacja zagrożenia występuje najczęściej w połączeniu z innego rodzaju sytuacjami trudnymi, takimi jak: deprywacja, przeciążenia, utrudnienia, sytuacje konfliktowe. Bywa też, że mamy do czynienia z zagrożeniem urojonym, jednakże jego wpływ na zachowanie człowieka jest nie mniejszy, niż podczas zagrożenia realnego.
Reakcja człowieka wobec zagrożenia uzależniona jest od jego zdolności dostosowania się do występujących zjawisk czy sytuacji. Czynnikami decydującymi będą wiek, płeć, wiążąca się z nimi sprawność fizyczna, a także zmęczenie, wyczerpanie, stan po spożyciu używek. Do czynników psychologicznych zaliczymy cechy takie jak: zniewieściałość, nadwrażliwość, uzależnienie od innych, hipochondria (to przekonanie o chorobie, nadmierna troska o własne zdrowie, powstająca często w wyniku nagradzania w dzieciństwie sytuacji choroby).
Wśród czynników mających wpływ na naszą odporność na stres występuje dotychczasowe nim doświadczenie. Jednakże stwierdza się, że doświadczenia wynikające z ponownego znalezienia się w sytuacji zagrożenia nie zawsze wywierają większy wpływ na rozsądne postępowanie, a przeciwnie, jest to niekiedy czynnik sprzyjający popadaniu w panikę (tak dzieje się, gdy byliśmy w sytuacji podobnej i nie poradziliśmy sobie). Pozytywny wpływ ma natomiast zapoznanie człowieka z zasadami postępowania i sposobami ratowania, które w sytuacji zagrożenia wyzwolą działania celowe i pozwolą na poradzenie z nią sobie, a zatem będą źródłem pozytywnych doświadczeń.
Warto zwrócić uwagę na fakt, iż np. kontakt z lotnymi i stałymi produktami spalania może obniżać sprawność zarówno ofiary, jak i ratownika. Znane są przypadki zachowań irracjonalnych (gdy np. człowiek szarpie rękami drzwi zamiast nacisnąć klamkę, wyrywa poręcz, powraca do palącego się budynku itp.) praz zachowań wysoce prymitywnych (jak np. ściąganie innego człowieka z drabiny ewakuacyjnej, skakanie ze znacznej wysokości itp.).
Przeciwieństwem tych zachowań mogą być zahamowania przyjmujące postać zobojętnienia, odrętwienia czy nawet utraty świadomości, co utrudnia kontakt z zagrożonym, uniemożliwia mu wycofanie ze sfery zagrożenia i niekiedy wymaga wprowadzenia do akcji wyspecjalizowanych sił ratowniczych, np. straży lub policji.
Na zachowanie się człowieka znaczny wpływ wywiera obecność innych osób, które także są zagrożone i pod wpływem stresu. Wiemy już, że w warunkach zagrożenia niektórzy ludzie przejawiają nadmierną ruchliwość, inni rozładowują napięcia poprzez żywe, impulsywne mówienie, u innych pojawi się zahamowanie ruchowe itp. Niektóre z zachowań nie wywierają istotnego wpływu na przebieg działań ratowniczych, inne wywierać będą wpływ zdecydowanie szkodliwy. Jest to wielka niewiadoma, bowiem nie możemy przewidzieć tego, jakie zachowania przejawią poszczególni ludzie zagrożenie, z jaką siłą te zachowania będą manifestowane, w jakim stopniu stanowić mogą utrudnienia w działaniach, czy wystąpi groźba przeniesienia zachowań niekorzystnych na inne jednostki itp.
Swoistymi zachowaniami są zachowania instynktowne, których przykładem może być chowanie się dzieci podczas pożaru w różnego rodzaju kryjówkach (np. w szafach, pod łóżkami, w łóżkach itp.), szukanie fizycznej bliskości drugiego człowieka, otaczanie troska osób bliskich (np. osłanianie własnym ciałem), szukanie – także przez dorosłych- schronienia w otoczeniu, często przy niewłaściwej ocenie sytuacji (np. chowanie się w toaletach, w piwnicach itp., stających się śmiertelną pułapką). Można zaobserwować także powroty ludzi do palących się obiektów (pomieszczeń), kierujących się chęcią zabrania czegoś, co przedstawia dla nich w danej chwili znaczną wartość lub też (przy wyraźnym zaburzeniu zachowania) powracających do miejsca, które dotychczas było dla nich ostoją.
Zachowani ludzkie są różne w zależności od zaistniałego zdarzenia, które spowodowało poczucie zagrożenia życia lub zdrowia. Wyróżnia się trzy fazy.
W fazie I – zaczynającej się od momentu wystąpienia zagrożenia i trwającej do czasu, gdy akcja ratunkowa zaczyna przybierać zorganizowany charakter i możliwe jest ograniczenie rozwoju zagrożenia, wyróżnić można trzy etapy:
Etap pierwszy tej fazy trwa od momentu wystąpienia symptomów zagrożenia do czasu rozpoczęcia spontanicznych działań ratunkowych. Człowiek w tym okresie jest zdezorientowany, strach przeradza się w przerażenie. Charakterystyczne zachowania to:

zwiększenie potrzeby mówienia
chichot przeradzający się w niepohamowany śmiech
drżenie ciała, a zwłaszcza kolan
zwiększona potrzeba ruchu
bieganie bez celu będące przejawem przygotowania do ucieczki
przyśpieszenie oddechu i kołatanie serca
bladość lub niekiedy czerwienienie się
biegunka, czasem niekontrolowane oddawanie moczu i kału

Po otrząśnięciu się z pierwszego szoku wywołanego zaskoczenie, występuje dążenie do zorientowania się w sytuacji i podjęcie racjonalnych prób wydostania się z zagrożenia z jednoczesnym wyczekiwaniem pomocy z zewnątrz. W przypadku zbiorowisk ludzie łączą w grupy, szukając kontaktu z innymi, licząc na wzajemną pomoc.
Drugi etap to przechodzenie od spontanicznych do zorganizowanych i ukierunkowanych działań ratunkowych. Ujawniają się ochotnicy zdolni do przewodzenia innymi, stając się nieformalnymi przywódcami. Wokół nich gromadzą się inni, by pod ich kierownictwem podjąć określone zadania. Część osób zachowuje bierność i są one skłonne do stworzenia trudnego do opanowania tłumu. Na tym etapie połączone zostają wysiłki osób zagrożonych i ratowników.
Etap trzeci następuje wówczas, gdy zaczyna funkcjonować odpowiednio zorganizowana akcja ratownicza. Ludzie zaczynają skutecznie przeciwstawiać się zagrożeniu i mogą już ograniczać dalszy jego rozwój, co jest efektem skonsolidowania wysiłków – zarówno zagrożonych, jak i ratowników. W końcu tej fazy ludzie zaczynają panować nad sytuacją. Wiele jednakże zależy od tego, czy człowiek potrafi opanować emocje, ocenić swe położenie i dostrzec szansę ratowania samego siebie, innych ludzi bądź ważne dla niego dobra materialne.
Faza II – to okres całkowitej likwidacji sytuacji zagrożenia i ostatecznego usuwania jej skutków, dogaszani pożaru, odgruzowywania obiektu, usuwania rumowiska itp. W tej fazie najtrudniej jest włączyć ludzi obecnych na miejscu zdarzenia do końcowych działań. Dotyczy to także ratowników zmęczonych zarówno fizycznie, jak i psychicznie.
Zatem im większą będziemy posiadać wiedzę na ten temat tym skuteczniej zadziałamy w sytuacji trudnej dla nas samych i naszych uczniów.