Notes

https://islamansiklopedisi.org.tr/fezleke--katib-celebi
https://islamansiklopedisi.org.tr/katib-celebi
https://islamansiklopedisi.org.tr/cihannuma--katip-celebi
r ve birçok ülke hakkında malumat vermektedir. Ülkelerle ilgili konuların son kısmına o sahanın genel tarihi hakkında bilgiler yazılmıştır. Denizlerden¸ karalardan¸ adalardan¸ akarsulardan¸ yerleşmelerden¸ yollardan ve ekonomik faaliyetlerden söz etmektedir. Bölgesel coğrafya niteliğinde olup dünyanın birçok ülkesi ve Osmanlı Devleti'ndeki eyaletlerin fizikî coğrafyasının yanında beşerî¸ ekonomik¸ tarihî ve kültür coğrafyasını da içermektedir.

Kâtip Çelebi eserinde¸ yaşadığı dönemde Doğu ve Batı'da coğrafya alanında var olan yaklaşımları birbiriyle bağdaştırarak yeni görüşlere ulaşmıştır. Özellikle Avrupa ülkelerinde ortaya çıkan ve kullanılan yeni görüş ve gelişmeleri esas almıştır. Bu yönüyle eser¸ Osmanlı coğrafya anlayışına yeni ve bilimsel bir yaklaşım ve açılım getirmiştir.


Kâtip Çelebi'nin¸ Cihannümâ ile coğrafya alanında meydana getirdiği yenilikleri şu şekilde sıralayabiliriz:



1. Daha önce yazılmış olan diğer eserlerden yararlanma.


2. Matematik¸ Coğrafya ve kartografya konularına yer verme.


3. Esere¸ konularla ilgili şekiller ve haritalar koyma.


4. Dünyayı kıtalara ayırarak¸ buna göre ülkeleri anlatma.


5. Ülkeleri anlatırken konulara¸ uygun belli bir sıra izleme.


6. Anlatılacak sahaları coğrafyacının gezip görmesi.



Coğrafi yapıtların en önemlisi olan Cihannüma Osmanlı coğrafyacılığında yeni bir çığır açmış olan önemli eserdir. Eserin adı taraca, camlı çatı katı, her yeri görmeye elverişli anlamına gelmektediir. Kâtib Çelebi Cihannüma'yı iki kez yazmıştır. 1648'de yazmaya başladığı ilki klasik İslam coğrafyası temeli nitelliğinde bir serdi. Bu eserini ı henüz bitirmeden, Gerardus Mercator'un Atlas'ını , görmüş eserini baştan sona yeniden yazmak gereğini hissetmişti. Bu talası Mehmed İhlasî adlı bir Fransız dönmesinin yardımıyla Latince'den Türkçe'ye çevirterek yeni bilgiler edindi .

Katip Çlebi eserini hazırlarken sadece batılı coğrafyacıların eserlerinden değil aynı zamanda eski Arap, İran ve Osmanlı coğrafyacıların eserlerindeki bilgileri de kullandı. İkinci Cihannümasında , “dünyanın yuvarlak olduğunu da kanıtlamaya çalışan fiziki coğrafya ağırlıklı bir giriş bölümünden sonra Kristof Kolomb ve Macellan'ın keşif gezilerinden de söz etmektedir.” İkinci cihannuma da Japonya'dan başlayarak Asya ülkelerini tanıtmıştır. Eserine aldığı uzak doğu ülkelerinin tarihleri, yönetim biçemleri, ekonomileri, inançları konusunda da bilgiler vermiştir. Bu arada İslam coğrafyacılarını n bilgi yanlışlarını gösterir, bunların harita kullanmamaktan ileri geldiğini açıklar. Bu ikinci Cihannüma'da anlatılan son yer Van'dır. Birinci Cihannüma'da ise Osmanlı Avrupa'sı ve Anadolu ile İspanya ve Kuzey Afrika'yı kapsamaktadır. Her iki biçimde de ek olarak birçok harita vardır.

Cihannüma’nın dünya genelinde duyulmuş bir eser olmasının sebebi doğu ve batı coğrafya geleneğini birleştirmiş olmasıdır.

Keşfü’z-Zünun ise bir bibliyografya eseridir. Kütüphane ve sahaflarda gördüğü yaklaşık 14.500 eseri Arapça dilinde alfabe sırasına göre düzenlemiştir. Bu eserin önemi ise 17. yüzyıl ve öncesinde yazılmış birçok eser adını ve yazarını barındırıyor olmasıdır. Böylece evrensel olarak büyük bir değere sahip olmuştur.

Bu ikinci Cihannumâ, birincisinden ayrı bir plana göre yazılmıştır. Muhtevası ve tarzı bakımından farklıdır. Yeryüzünü kıtalara ayırarak inceler. Bu ikinci eserine Aksây-ı Garb'tan yani Endülüs'ten değil, Aksay-ı Şark'tan yani Japonya ile Asya coğrafyasının tasviriyle başlamaktadır. Daha sonra Afrika, Avrupa ve Amerika memleketlerini tasvir edeceğini söyler (s. 123).