Notes

NAS SURESİ

Bu sûre, altı ayettir ve Medine'ne nazil olmuştur.1[1]
"De ki: Sığınırım ben, insanların Rabbine, insanların padişahına, insanların ilahına"(Nâs, 1-
3).2[2]
Kıraat Bahsi
Birinci Mesele
ifadesi, hemzenin hazfı ve harekesinin "Lam"a nakledilmesi ile şeklinde okunmuştur. Bunun
bir benzeri de, (Bakara, 260) kıraatidir. Kıraat imamları, "en-Nas' kelimesinde, imale
yapılmaması hususunda icma (ittifak)
etmişlerdir. Kisâî'nin, "nâs" kelimesi cer mahallinde olduğu zaman, bu kelimeyi imale ile
okuduğu rivayet edilmiştir.3[3]
Rabb Vasfının Tahsisi
İkinci Mesele
Allah Teâlâ, bütün varlıkların Rabbidir. Fakat burada, tahsis yaparak, Kendisinin "insanların
Rabbi" olduğunu söylüyor.
Bunun sebebi şunlardır:
1) Buradaki istiaze (Allah'a sığınış), insanların göğüslerine (kalbierine) vesvese verenin
şerrinden olmaktadır. Binâenaleyh sanki "İnsanlara vesevese verenin şerrinden, insanların
işlerine hakim olan Rablerine sığınırım. O Rab, onların ilahıdır, mabududur" deniliyor. Bu tıpkı,
"bir kölenin, tehlikeye maruz kaldığında hizmetinde bulunduğu, velisine yönelip yardım
istemesi gibidir.
2) Alemde, mahlukatın en şereflisi insanlardır.
3) Bu istiaze ile emrolunan, insanlardır. İnsan bu sûreyi okuduğu zaman, sanki, "Ya Rabbi,
ey malikim, ey ilahım, sana sığınırım" demiş olur.4[4]
Üçüncü Mesele
kelimeleri, atf-ı beyandır ve "Ebû Hafs, Ömer el-Fâruk'un sîresi" ifadesi gibidir. Binâenaleyh
Aflah Teâlâ önce, kendisinin "İnsanların Rabbi" olduğunu belirtmiştir. Sonra "Rabb", melik
olabileceği gibi, olamayabileceği için, "meliki'n-Nâs" "insanların meliki" olduğunu belirtmiştir.
Çünkü mesela "rabbu'd-dâr (evin sahibi), "rabbul-metâ" (bu malın sahibi) deyimlerinde
olduğu gibi ("rab", kelimesi, daha küçük manalara gelebilir). Nitekim Cenâb-ı Hak,
"Hahamlarını ve rahiblerini, Allah'ın dışında rabler edindiler"(Tevbe, 31) buyurmuştur. Sonra
"melik", ilah olabilir de, olmayabilir de, işte bundan dolayı Allah Teâlâ, "ilâhi'n-nâs" (insanların
ilahı) buyurarak, "ilah" olduğunu beyan etmiştir. Çünkü "ilah"lık, O'na hastır ve O'nun bu
sıfatta, hiçbir ortağı yoktur. Keza Allah Teâlâ, "Rabb" ismi ile başladı ki "rabb"î tedbir ve ıslah
(yönetim ve reformu) demektir. Rubûbiyyet, Allah'ın başta gelen nimetlerindendir. Çünkü O,
kulunu terbiye etti (yaratıp-kendisinin bir kul olduğunu, Allah'ın ise, meliki (padişahı)
olduğunu anladı. Bunun üzerine "melik" adı ile O'nu medh'ü sena etti. Sonra ibadet etmesinin
1[1] Fahruddin Er-Râzi, Tefsir-i Kebir Mefâtihu’l-Gayb, Akçağ Yayınları: 23/595.
2[2] Fahruddin Er-Râzi, Tefsir-i Kebir Mefâtihu’l-Gayb, Akçağ Yayınları: 23/597.
3[3] Fahruddin Er-Râzi, Tefsir-i Kebir Mefâtihu’l-Gayb, Akçağ Yayınları: 23/597.
4[4] Fahruddin Er-Râzi, Tefsir-i Kebir Mefâtihu’l-Gayb, Akçağ Yayınları: 23/597.
gerekli vevacib olduğunu Öğrenip, bu ibadete layık ve müstehak olanın, o ma'budu olduğunu
anlayınca, O'nun ilah olduğunu anladı. İşte bundan dolayı, Allah Teâlâ, son olarak "ilah"
ismini getirdi.
Keza, kulun, Rabbisinden ilk öğrendiği şey, Rabbisinin kul üzerindeki zahiri ve batını, açık ve
gizli nimetlerinden dolayı, O'na itaat eden bir varlık olması (gereği)dir. İşte böyle nimetleri
olan, Rabbdır. Kul, Allah'ın sıfatlarını öğrenmekden, O'nun celalini ve mahIukattan müstağni
oluşunu öğrenmeye geçmeye devam eder. İşte o zaman, O'nun bir "melik" olduğunu
öğrenmesi gerçekleşir. Çünkü melik (padişah), başkalarının kendisine muhtaç olduğu, ama
kendisi başkalarına muhtaç olmayandır. Sonra kul, O'nu böyle tanıyınca, O'nun celal ve
kibriya bakımından, anlatılanların bütün anlattıklarının üstünde olduğunu; O'nun İzzet ve
azametini tanımada akıllarının hayrete düştüğü bir zat olduğunu anlar. İşte o zaman, O'nu
"ilah" olarak tanır.5[5]
Nas Kelimesinin Tekran
Nas" (insanlar) kelimesinin tekrar edilmesinin sebebi, Allah'ın bu sıfatlarının tekrar edilmiş
olmasıdır. Çünkü atf-ı beyan, daha çok açıklamaya ihtiyaç duyar. Bir de, bu tekrar, insanların
çok şerefli (kıymetli) olduklarını gösterir. Çünkü Allah Teâlâ, zatını adeta, insanlar için rab,
insanlar için melik ve insanlar için ilah olarak tarif etmektedir. Eğer insanlar, mahlukatının en
şereflileri olmasaydı, Kitab-ı Kerîm'i, Kendisini onların Rabbi, Meliki ve İlahı olarşk tanıtma ile
bitirmezdi.6[6]
Mâlik İle Melik'in Farkı
"Maliki yevmi'd-dîn" (Fatiha, 3) ayetinde "mâlik" diye gelmesi caizdir ama, burada "mâllki'nnâs"
şeklinde
gelmesi caiz değildir. Farkı şudur: "Rabbî'n-nâs" kısmı, Allah Teâlâ'nın, insanların "maliki"
olduğunu da ifade
etmektedir. Binâenaleyh, O'nun mâlik oluşunun yanısıra, melik olduğunu da ifade etsin diye,
bunun peşisıra, "melik' isminin zikredilmesi gerekir. Buna göre eğer, "Fatiha Süresi'nde de
Allah Teâlâ önce, "Rabbl'l-âlemîn" buyurup, sonra, "mâliki yevmi'd-dîn" (din gününün sahibi)
buyurmadı mı? Binâenaleyh burada da lüzumsuz bir tekrar olmuş olması gerekmez mi?"
denilirse, biz deriz ki: "Fatiha Sûresi'ndeki lafız, Allah Teâlâ'nın, alerhlerin Rabbi olduğunu
anlatmaktadır. "Alemler" ise, filhâl (o anda) mevcud olan herşeydir. Yine Fatiha'daki ayet,
Allah Teâlâ'nın din gününün maliki olduğuna, yani o güne kadir olduğuna delalet ediyor.
Binâenaleyh orada, "rabb" kelimesinin muzaf olduğu şey başka, "mâlik" kelimesinin muzaf
olduğu şey bir başka şeydir. Dolayısıyla bu bir tekrar sayılmaz. Bu sûrede ise, "melik" yerine
"mâlik" denilmiş olsaydı, rabb ve mâlik, tek bir şeye muzaf olmuş olacaktı, Dolayısıyla da
bundan, lüzumsuz bir tekrar ortaay çıkacaktı. Böylece aradaki fark, görülmektedir. Keza
çeşitli kıraatların caiz oluşu, nüzule (ayetin o şekilde de inmiş olmasına) bağlıdır, kıyasa
değil.. Buradaki "melik" kelimesi, ancak şazz kıraatlarda "malik'' şeklinde okunmuştur.7[7]
Vesvâs-I Hannâs
"O sinsi vesvesecinin şerrinden"(Nâs, 4).
"Vesvâs", "zilzâl"ın "zelzele" mânasına oluşu gibi, "vesvese" manasında bir isimdir. Ama
"zelzâl"ın masdarının "zilzâl" ofuşu gibi, bunun masdarı da, "vesvâs" (vesvese vermek)dir. Bu
"vesvese"den murad şeytandır. Şeytan, masdar ile İsimlendirilmiştir. Çünkü o, bütün sanatı
5[5] Fahruddin Er-Râzi, Tefsir-i Kebir Mefâtihu’l-Gayb, Akçağ Yayınları: 23/598.
6[6] Fahruddin Er-Râzi, Tefsir-i Kebir Mefâtihu’l-Gayb, Akçağ Yayınları: 23/598.
7[7] Fahruddin Er-Râzi, Tefsir-i Kebir Mefâtihu’l-Gayb, Akçağ Yayınları: 23/598-599.
ve kendini verdiği bütün meşguliyeti vesevese olduğu için, sanki kendisi vesvesedir. Bunun
bir benzeri de, "O (oğul), salih olmayan bir ameldir" (Hüd, 46) ayetidir. Buradaki "vesvese"
"zü'l-vesvâs", yani vesveseci manasınadır. Vesvese iie ilgili geniş izah (A'raf, 20) ayetinin
tefsirinde geçti.
"Hannâs" kelimesine gelince bu, adeti sinmek olan manasına olup, 'avvâc ve neffflsât gibi,
geri kalma manasındaki "hanûs"un ism-İ ensubudur. Sald b. Cübeyr 'in, "İnsan, Rabbini
hatırladığı zaman, şeytan geri çekilir ve kaçar (siner); ama Rabbini unuttuğu zaman, ona
vesvese verir" dediği rivayet edilmiştir.8[8]
"Ki o, insanların sinelerine vesvese verir durur"
Bil ki ayetin başındaki ism-i mevsulü için, mahallen her üç hareke de mümkündür. Sıfat olmak
üzere cerr, zemm üzere ref ve nasb mahallinde olabilir. Bu iki duruma göre o kısasın "elhannâs"
da durup, &$ ile başlaması güzel olur.9[9]
Cin ve İns Şeytanları
"Cinlerden ve insanlardan (olan vesvasm şerrinden)..."(Nâs, 6).
Bu ayetle ilgili birkaç izah var:
1) Hak Teâlâ sanki şöyle buyuruyor: "Sinsi vesveseci bazan, cinlerden olur, bazan
insanlardan." Nitekim başka bir ayette de "İnsan ve cin şeytanları..."(En'âm, na)
buyurmuştur. Keza, cin şeytanları bazan vesvese verir, bazan da geri durur, iner. İnsan
şeytanları da böyle olur. Çünkü o, kendisini adeta müşfik bir nasihatcı gibi gösterir. Dinleyen
onu bu işten menederse, geri çekilir ve vesvese vermeyi bırakır; ama dinleyen onun sözünü
kabullenirse, daha da ileri gider.
2) Bazı kimseler, "Cinlerden ve insanlardan" ayeti "İnsanların sinelerine" ayetinin altında yer
alan iki kısmı ifade eder. Sanki insan ile cin arasında müşterek olan kısım, "insan" diye
isimlendirilir; insan da keza "insan" diye isimlendirilir ve böylece "insan" kelimesi, bu
müştereklik ile, hem cins, hem nev'i (tür) için kullanılmış olur. "İnsan" kelimesinin
muhtevasında, hem "cinn"in, hem "insarTın bulunduğunun delili, rivayet edilen şu husustur:
Cinlerden bir grup geldiler. Onlara, "Siz kimsiniz?" diye sorulunca, "Cinlerden, bir takım
insanlarız" dediler." Keza Allah Teâlâ da onlardan, "İnsanlardan bazı adamlar, cinlerden bazı
adamlara sığınırlardı" (Cin, 6) ayetinde, "adamlar" diye bahsetmiştir. Binâenaleyh onların
"insanlar" diye isimlendirilmesi de mümkündür. Bu takdire göre ayetin manası, "İşte bu sinsi
vesveseci, hınsı (günah) o kadar ileridir ki, sadece, insanları saptırmakla yetinmez, kendi cinsi
olan cinleri de saptırır. Dolayısıyla akıllı olanın, onun şerrinden sakınması gerekir" şeklindedir.
Bu, zayıf bir görüştür. Çünkü "İnsan" kelimesini, hem insanları, hem cinleri muhtevasında
taşıyan bir cins isim saymak, lügat bakımından uzaktır. Çünkü cinlere, gizli olmalarından
dolayı "cin" ismi verilmiştir. İnsanlara da, ortada oldukları-göründükleri için, "gösterme"
manasındaki "înâs" masdarından olmak üzere "insan" ismi verilmiştir. Keşşaf sahibi, "Kim,
bunun izahını isterse, şöyle demesi evlâdır: "İnsanlann sinelerine vesvese verir durur"
ayetinden murad, nâsînin (unutanın) sinelerine manasıdır.; (Kamer,6) ayetindeki kelimesinin
sonundaki yâ'nın düşmesi gibi, nasî 'nin de sonundaki ya düşmüştür.) "Nâs"dan murad,
"Nâsî" (unutan) olunca, bunun insan ve cin diye iki kısma ayrılması mümkün olur. Çünkü
insanlar ve cinler (genelde) Allah'ın hakkını unutan iki türdürler.
3) Bu ayetten maksad, "Sinsi vesvesecinin şerrinden ve insanlar ile cinlerin şerrinden,
insanların Rabbine sığınırım" manasıdır. Bu ayetleri okuyan, Rabbine, sanki önce tek
şeytandan sığınıyor, sonra da bütün cinlerden ve insanlardan sığınıyor.
Bil ki bu sûrede, şu şekilde bir başka incelik daha var: Önceki sûrede, Kendisine sığınılan
Allah Teâlâ, tek bir sıfatla anılıyor, o da, "Rabbu'l-felâk" (sabahın Rabbi) vasfıdır. Orada
8[8] Fahruddin Er-Râzi, Tefsir-i Kebir Mefâtihu’l-Gayb, Akçağ Yayınları: 23/599.
9[9] Fahruddin Er-Râzi, Tefsir-i Kebir Mefâtihu’l-Gayb, Akçağ Yayınları: 23/599-600.
kendisinden Allah'a sığınılan şeyler ise, üç çeşit büyük beladır. Onlar da, gâsık (gece),
neffâsât (düğümlere üfleyen kadınlar) ve hasetcidir. Ama bu sûrede, sığınılan Allah Teâlâ, üç
sıfatla zikrediliyor: Rabb, Melik ve İlah. Sığınılan şey ise tek bir şey, yani vesvese. Bu iki yer
(sûre) arasındaki fark şudur: Medh-ü senanın (övgünün), elde edilmek istenen şeyin
kıymetine göre belirlenmelidir. Binâenaleyh birinci sûrede istenen şey, bedenin ve canın
selametidir. İkinci sûrede elde edilmek istenen şey ise, dinin elametidir. Bu, az bile olsa dine
yönelik zararların; büyük bile olsa dünya zararlarından daha büyük olduğuna bir işarettir.
Allah Sübhanehû ve Teâlâ en iyi bilendir.10[10