Notes

Edebiyat - Tarih ilişkisi

Geçmişten günümüze birçok savaş olmuştur. Edebiyat bu savaşları yazıya ve şiire dökmeye yardımcı olmuştur. Edebiyat tarihin sözcüsüdür.

Edebiyat - Din ilişkisi

Edebiyatın en önemli malzemesi dildir. Din; dilin zenginleşmesinde , değişmesinde etkin rol oynar. Yani en , düşünce tarzını ifade eden tüm ifadeleri dile yükler.

Türk Edebiyatı'nın dönemlere ayrılmasındaki başlıca ölçütler:

⇒Dil

⇒Din

⇒Kültürel Farklılaşma

⇒Coğrafi Değişim 

Dil Edebiyattaki en önemli unsurdur. Dil nasıl farklılaşma gösterirse anlatış tarzıda o kadar değişir.

Din ise Türklerin İslamiyeti benimsemesi  eserlerine de yansımıştır.

Kültürel farklılaşma, Batı ile kültürel alışveriş olduğunda Batı Edebiyatı'na özenmeye başlanmıştır.Sanatçılar bu yönde eser vermiştir.

Coğrafi değişim, dil ile bağlantılıdır.İnsanlar farklı bölgelere göç ettiklerinde dil değişikliği de olur bu da edebiyata yansır.

TÜRK EDEBİYATINDA DESTAN DÖNEMİ
Bu dönem; kahramanlık, aşk, ölüm gibi konular işlenirken; eserler ise kam, baskı, şaman gibi ayrıca kopuz eşliğinde söyleniyor. Ayrıca kulaktan kulağa aktarılan eserler de vardır.

Dönem 2'ye ayrılır;
⇒Sözlü Edebiyat
⇒Yazılı Edebiyat

A) SÖZLÜ EDEBİYAT DÖNEMİ:

 

M.S.VIII. yüzyıla gelinceye kadar Türklerin henüz yazıyı kullanmadıkları dönemdeki edebiyattır. Bu dönem edebiyatı, sözlü olarak üretilmiş ve kulaktan kulağa yayılarak varlığını sürdürmüştür. Bu dönemde edebiyatımızı Şamanizm, Maniheizm, Budizm gibi dinler etkilemiştir.

 

Genel özellikleri:

 

Bu dönem edebiyatı müzik eşliğinde (“kopuz” adı verilen sazla) dile getirilmiştir. Ölçü, ulusal ölçümüz olan “hece” ölçüsüdür. Nazım birimi “dörtlük”tür. Dönemine göre arı bir dili vardır. Dizelere genel olarak yarım uyak hakimdir. Daha çok doğa, aşk ve ölüm konuları işlenmiştir. Bu döneme yönelik elimizdeki en önemli ve eski kaynak Kaşgarlı Mahmut’un “Divan-ı Lügat-it Türk” adlı eseridir.
 

Dönemin ürünleri:

 

KOŞUK: “Sığır” denilen sürek avları sırasında söylenen şiirlerdir. Konusu daha çok doğa, aşk, savaş ve yiğitliktir. Bu tür daha sonra Halk edebiyatında “Koşma” adıyla anılmıştır.
 

SAV: Dönemin özlü sözleridir. Bugünkü atasözlerinin ilk biçimi niteliğindedir.
 

SAGU: “Yuğ” adı verilen ölüm törenlerinde, ölen kişilerin erdemlerini ve duyulan acıları dile getiren şiirlerdir.
 

DESTAN: Toplumu derinden etkileyen olaylar sonunda halk arasında kendiliğinden oluşan uzun nazım türüdür.
 

DESTANLARIN ÖZELLİKLERİ

 

1.      Toplumun ortak görüşlerini yansıtması

2.      Olağanüstü özellikler taşıması

3.      Kişilerinin seçkin olması (Kral, Han, Hakan...vb.)

4.      Milli dilde söylenmiş olması

5.      Milli nazım ölçüsüyle söylenmiş olması

6.      Oldukça uzun olması

7.      Konuları bakımından savaş, deprem, yangın, mizah, ünlü kişilerin yaşamları şeklinde sıralanabilmesi

 

TÜRK DESTANLARI

 

Destanlarımız yazıya geçirilmedikleri için bugün bunların ancak konularını bilmekteyiz. Bunları da İran, Çin ve Arap kaynaklarından öğreniyoruz.

 

A)    SAKA DEVRİ DESTANLARI

1)      Alp Er Tunga Destanı: Türk-İran savaşlarında Alp Er Tunga’nın yiğitliklerini ve bu savaşları anlatır.

2)     Şu Destanı: İskender’le Türkler arasındaki savaşı ve Türk hakanı Şu’nun kahramanlıklarını anlatır.

 

B)     HUN DEVRİ DESTANI

Oğuz Destanı, Hun hükümdarı Mete’yi ve onun yaşamını anlatır.

 

C)    GÖKTÜRK DEVRİ DESTANLARI

1)      Bozkurt Destanı: Göktürklerin dişi bir kurttan türeyişini anlatır.

2)      Ergenekon Destanı: Bir savaşta yenilen ve Ergenekon’a açılan Türklerin orada bir demir dağı eritip intikamlarını almalarını anlatır.

 

D)    UYGUR DEVRİ DESTANLARI

1)      Türeyiş Destanı: Uygurların bir erkek kurttan türeyişi anlatılır.

2)      Göç Destanı: Uygur Türkleri’nin anayurtlarından göçünü anlatır.

 

            NOT: Destanlar oluşumları bakımından iki grupta incelenebilir.

a)      Doğal Destanlar: Halk arasında ortaya çıkan anon,im ürünlerdir. Bunlar genellikle daha sonra bir şair tarafından derlenip düzenlenmiştir. Bu türe örnek olarak şu destanları sıralayabiliriz.

İliada, Odysseia                                       Yunanlıların (Homeros)

Kalevala                                                   Finlilerin

Nibelungen                                              Almanların

Ramayana, Mahabarata                             Hintlilerin

Cid                                                         İspanyolların

Chanson de Roland                                    Fransızların

Gılgamış                                                  Sümerlerin

b)      Yapma (Suni) Destanlar: Bir olayın doğal destana benzetilerek bir şairce destanlaştırılmasıdır. Yapma destan örneği olarak şunları sıralayabiliriz:

Virgilius                                               Aeneit

Dante                                                  İlahi Komedi

Tasso                                                  Kurtarılmış Kudüs

Milton                                                Kaybolmuş (Kaybedilmiş) Cennet

Firdevsi                                              Şehnâme


B) YAZILI EDEBİYAT DÖNEMİ

Bu dönemi Göktürk ve Uygur dönemi eserleri olarak iki grupta inceleyebiliriz.

            1) Göktürk (Orhun) Yazıtları (VIII. yy): Bunlarda Çinlilere karşı bağımsızlık savaşı yapan, Türk bütünlüğünü yeniden kurmak için içte ve dışta svaşan Göktürklerin hikayesi anlatılır. Bu abideler 38 harfli olan Göktürk alfabesiyle yazılmıştır. Bunlardan en önemli olanları üç tanedir.

a) Bilge (Vezir) Tonyukuk Yazıtı (720-725): Dört bakana vezirlik etmiş olan Tonyukuk tarafından yazılmıştır. Daha çok Çinlilerle yapılan savşlar anlatılmaktadır.

  b) Kül Tigin Yazıtı (732): Göktürk hakanı olan Bilge Kağan kardeşi Kül Tigin’in ölümü üzerine bu abideyi dikmiştir.

  c) Bilge Kağan Yazıtı (735): Göktürk hakanı olan Bilge Kağan’ın ölümünden sonra yazdırılmış birabidedir. Son iki yazar daha çok dönemin olaylarından , törelerinden ve Bilge Kağanın ulusuna dilediği iyi dileklerden söz eder