Notes

Temat: Literacka i filmowa wizja czasów PRL-u w twórczości Sławomira Mrożka i Marka Hłaski oraz w filmie Stanisława Barei. Omów funkcje na przykładach.

Młodym ludziom, takim jak ja, PRL kojarzy się najczęściej albo z anegdotami rodzinnymi, albo z lustracją czy też z martyrologią ofiar systemu oraz podłością kapusiów, zdrajców i oprawców. Nie jest to jednak pełny obraz Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, dlatego żeby przedstawić problem wizji PRL-u, postanowiłem sięgnąć do literatury i filmu, które przedstawiają tamte czasy. Wykorzystane teksty kultury pozwoliły mi poznać rzeczywistość, której nie znałem, a która okazała się być bardzo interesująca.
PRL, czyli Polska Rzeczpospolita Ludowa, to oficjalna nazwa państwa polskiego w latach 1952 – 1989. Był to okres monopartyjny w polskim rządzie, w którym jedynym i słusznym ugrupowaniem politycznym była komunistyczna i proradziecka partia PZPR, czyli Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. W ramach programu tejże partii obowiązywała wszechobecna cenzura kontrolująca literaturę i sztukę tego czasu. Na kontakt z urzędnikami z ulicy Mysiej skazany był każdy pisarz, który chciał wydać swoje dzieło w granicach Polski. Cenzura obejmowała również prasę, radio i telewizję, dlatego obywatele PRL-u żyli w zakłamanym świecie, pełnym złudzeń. Natomiast pisarze o większych ambicjach i odwadze podejmowali rozmaite gry z cenzurą. Tworzyli dzieła, które w sposób alegoryczny lub przenośny komentowały rzeczywistość. Innym wyjściem z tej trudnej sytuacji było drukowanie książek w wydawnictwach emigracyjnych. Możliwość tę wykorzystali między innymi: Kazimierz Orłoś i Jerzy Andrzejewski.
Pierwszym obrazem PRL-u, który chciałbym omówić, jest jego przedstawienie w Małej apokalipsie Tadeusza Konwickiego. Powieść została wydana w 1979 roku poza cenzurą, co pozwoliło pisarzowi pokazać prawdziwą, niczym nieograniczoną wizję państwa polskiego. Konwicki nie tylko ukazał groteskowy obraz PRL-u, ale także odsłonił niechętnie ujawniane mechanizmy funkcjonowania opozycji. Konwicki pokazał jak rozmywa się system wartości Polaków, jak szybko tracą swoje znaczenie takie pojęcia, jak godność czy honor, a zastępują je nieuczciwość i lenistwo. Groteskowość ujęcia PRL-u przez Konwickiego polega głównie na tym, że granice pomiędzy działaczami partyjnymi a opozycją stały się nieostre, przez co niektórzy komuniści zaczęli uważać się za opozycjonistów, a z kolei opozycjoniści niczym nie różnili się od funkcjonariuszy partyjnych. Nikt nie dokonuje już żadnych wyborów, zarówno opozycja jak i władza tylko grają swoje role. Komuniści wyczerpali już wszelkie formy terroru, zaś opozycja konspiruje już tylko z przyzwyczajenia i dla zasady. Przykładem pozornego działania i cynizmu opozycji jest wysłanie wyczerpanego twórczo i zmęczonego życiem głównego bohatera na samospalenie, które ma być formą protestu przeciwko przyłączeniu Polski do Związku Radzieckiego. Opozycjoniści do wykonania tak ważnego zadania wybierają jednostkę, która jest pogrążona w marazmie i która nie ma nic do stracenia. Sami nie są gotowi ponieść ofiary, ponieważ nie wierzą w skuteczność takiego działania. Dla zasady i utartego schematu postępowania chcą poświęcić dawnego kolegę. Początkowo bohater nie wierzy w sens swojej misji. Chce ją podjąć, ponieważ jest znużony szarą i bezsensowną rzeczywistością. Nie wierzy w możliwość pozytywnych zmian. W końcu jednak pragnie swoim czynem pobudzić do działania zniewolone społeczeństwo i zwrócić jego uwagę na konieczność walki i solidarności. Chce także skłonić zachodnie narody do zdecydowanej interwencji w sprawie sowietyzowanej Polski. Konwicki demaskuje również działanie partii. Pokazuje, że od władzy odsunięto prawdziwych ideologów komunizmu, ponieważ okazali się niewygodni. Zastąpiono ich ludźmi, którzy nie wierzą już w ideologię komunizmu, ale kierują się utartymi schematami i posługują się aparatem propagandy. Partyjni agenci ukazani w powieści nie wykonują swojej pracy z powodu przekonań, ale dla zapewnienia sobie bezpieczeństwa i wygody.


Realistyczny obraz Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej przedstawia także Marek Hłasko w opowiadaniu Pierwszy krok w chmurach. Akcja utworu rozgrywa się w Warszawie, która ukazana jest jako miasto szare i nudne. Jej mieszkańcy od poniedziałku do piątku pracują, a w soboty odpoczywają. Jedynymi rozrywkami w monotonnym życiu warszawiaków są alkohol i poszukiwanie sensacji, które mogłyby chociaż na chwilę urozmaicić i ubarwić nużącą rzeczywistość. Marek Hłasko pokazuje, że niedająca nadziei rzeczywistość wpływa negatywnie na dorosłych mieszkańców Warszawy i wywołuje ich rozczarowanie. Czyni z nich ludzi bezmyślnych i pustych w środku, których jedynym celem jest oderwanie się od trywialnej teraźniejszości. Dorośli bohaterowie zapominają o swoich marzeniach i ideałach i dlatego dla rozrywki potrafią skrzywdzić i ośmieszyć młodą zakochaną parę. Miłość Janka i jego dziewczyny ponosi uszczerbek w zderzeniu z trywialnością i wulgarnością ludzi, których żal, że sami nie zaznali podniosłego uczucia lub ktoś im je zniszczył, powoduje chęć odebrania go młodym. Jednak po dłuższym zastanowieniu starsi bohaterowie dochodzą do wniosku, że popełnili błąd, ale jest już za późno. Mężczyźni odsłaniają przyczyny swojego zachowania. Okazuje się, że każdy z nich przeżył w przeszłości podobny zawód. Prawdziwe i piękne uczucia zostają więc zniszczone w konfrontacji z brutalną prawdą życia. Hłasko zwraca uwagę, że dokonane zło jest spowodowane szarą, nudną i bezsensowną rzeczywistością PRL-u. Pokazuje, że w peerelowskiej teraźniejszości giną prawdziwe uczucia i wartości, takie jak miłość, godność, a także szacunek dla ludzkich uczuć. Opowiadanie Pierwszy krok w chmurach oparte jest na kontraście między marzeniami, dążeniami i ideałami młodych, pełnych wiary w możliwość zmian i rezygnacji oraz rozczarowania ludzi dorosłych, którzy przekonali się że nie mogą zmienić niedoskonałej rzeczywistości. W przeciwieństwie do wcześniej zaprezentowanych wizji PRL-u, uwaga Hłaski skupia się nie na problemach politycznych czy społecznych, ale sytuacji jednostki.
Następnym przykładem obrazu PRL-u w literaturze, który chcę omówić, jest opowiadanie Sławomira Mrożka Słoń. Utwór ten przestawia Polską Rzeczpospolitą Ludową za pomocą groteski. Mrożek opisuje historię zoo, które jest nieudolnie zarządzane przez kierownika, który w każdym swoim działaniu stara się przypodobać przełożonym. Jednym z jego absurdalnych pomysłów było podstawienie gumowego, dmuchanego słonia zamiast prawdziwego zwierzęcia w ramach oszczędności. Taki sposób prowadzenia ogrodu zoologicznego sprawia, że jest ono pełne niesamowitych anomalii, takich jak żyrafy z krótkimi szyjami, czy "nieświstające" świstaki. Jest to miejsce zaniedbane i smutne. Zoo nie spełnia także swojej podstawowej roli dydaktycznej. Śmieszni są również jego pracownicy, którzy bezmyślnie wykonują polecania dyrektora, nie zastanawiając się nad ich absurdalnością. Historia dmuchanego słonia kończy się w sposób komiczny. Nauczyciel podaje zgromadzonym uczniom informacje dotyczące życia słonia, a ci próbują odnieść je do obserwowanego na wybiegu zwierzęcia. Okazuje się jednak, że słoń nie pasuje do charakterystyki podanej przez nauczyciela. W dodatku nagle unosi się i odlatuje z wybiegu. W celu podkreślenia absurdalności postępowania dyrektora i pracowników zoo Mrożek kończąc historię ironicznie stwierdza, że przez takie postępowanie rozczarowana młodzież może zejść na złą drogę i już nigdy już nie uwierzyć w słonia. Autor poprzez groteskowe opowiadanie zwraca uwagę na bezmyślne i bezsensowne działania urzędników, którzy pragną jedynie zdobyć wyższe stanowisko w hierarchii pracowniczej. Mrożek pokazuje do jak bezsensownych działań są w stanie się posunąć. Podkreśla że urzędnicy działają automatycznie i dlatego absurdalne pomysły, takie jak pomysł dyrektora zoo, są wprowadzane w życie socjalistycznej Polski. Działania takie nie służą obywatelom, a wręcz im szkodzą.
Ten sam problem jest zawarty w filmach Stanisława Barei „Miś” oraz „ Co mi zrobisz jak mnie złapiesz?”. Pokazują one bezmyślność podwładnych, którzy automatycznie wykonują polecenia przełożonych.
Film „Miś” przedstawia zmagania Ryszarda Ochódzkiego, prezesa klubu sportowego Tęcza, który nie może wyjechać do Londynu i podjąć pieniędzy z konta, ponieważ była żona zniszczyła mu paszport, wyrywając z niego kilka kartek. Prezes musi znaleźć sobowtóra, pod nazwisko którego mógłby się podszyć, dostać nowy dokument i wyjechać. Tytuł filmu nie odnosi się tylko do głównego bohatera, nazywanego przez kochankę Misiem. Właściwy miś jest kilkunastometrową słomianą kukłą, symbolem potęgi kraju. Według Ochódzkiego, jest on dowodem na to, że Polacy są zdolni zbudować coś wielkiego. Jednak już sam materiał, z którego postać została wykonana, czyli słoma, wskazuje na jej słabość, kruchość i nietrwałość. Kiedy więc ta ikona siły upada, znika symbol potęgi państwa. Jest to zapowiedź rozpadu dotychczasowego porządku i komunistycznego systemu. I jakby wołanie o zmianę. Bo te zmiany i nowa rzeczywistość są już bardzo potrzebne. W wielu scenach filmu widać niedorzeczności codziennego życia Polaków. Mięso sprzedawane w kiosku, bilety lotnicze sprzedawane po teoretycznym odlocie samolotu czy talerze przykręcane do stolików oraz łyżki na łańcuchu, by nie można ich wynieść, milicjanci budujący wioskę z tektury, by wypisywać więcej mandatów to tylko niektóre absurdy ówczesnego czasu. Film pokazuje także bezsensowną politykę polskich władz. W sklepie w Londynie można było bez problemu dostać polską szynkę, a w kraju nie mówiło się głośno o tym, że jest ono eksportowane za granicę w czasach, kiedy tak trudno było je zdobyć w kraju. [ Tekturowe domy – kadr] [Łyżki – kadr]
Film „ Co mi zrobisz jak mnie złapiesz?” piętnuje całe społeczeństwa, które nie potrafi funkcjonować bez krętactwa i kombinatorstwa. Reżyser, wbrew pozorom parodiuje władze i ustrój. Krytycznym okiem rejestruje zachowania społeczne i aspołeczne i związane z nimi patologie. Znaczące miejsce na szczycie struktury ukazanej w filmie zajmuje dyrektor Krzanowski, który aby pokazać ferdemu swoją żonę, za państwowe pieniądze wynajmuje apartament w najdroższym hotelu „Victoria”. Bareja także silnie parodiował pojawiającego się wszędzie propagandę sukcesu.W „Co mi zrobisz jak mnie złapiesz” ludzie stoją w długich ogonkach po serdelową w zakładowym bufecie, na poczcie, dworze kolejowym. Kolejkowicze przygotowani są na długi czas oczekiwania. Ci co stali po meble, mieli termosy, składane krzesełka, śpiwory. Bareja nie zmieniał, tylko parodiował rzeczywistość.

Z przedstawionych przeze mnie przykładów wynika, że motyw PRL jest tematem chętnie podejmowanym przez literaturę i sztukę filmową. Warto zauważyć, że artyści w różny sposób i przy użyciu różnorodnych środków ukazują obraz Polski Ludowej. Jedni sięgają po groteskę, inni po przenośnie lub alegorie, a jeszcze inni wykorzystują poetykę realistyczna. Tym, co łączy zaprezentowane utwory jest krytyczny stosunek do peerelowskiej rzeczywistości, która była krytykowana wprost lub ośmieszana w sposób pośredni. Przywołani artyści dostrzegają negatywny wpływ komunistycznych rządów na jednostkę. Zauważają także demoralizację społeczeństwa i częste pojawianie się w nim postaw konformistycznych. Zwracają też uwagę na destrukcyjny wpływ szarości, bezsensu i beznadziei socjalistycznej rzeczywistości na polskie społeczeństwo, które pogrążyło się w marazmie i niewierze w lepszą przyszłość.