Notes

6. Sınıf Türkçe Dersi Konuları ve Özetleri

1-BİÇİM BİLGİSİ (SÖZCÜKTE YAPI VE EKLER)

Sözcük Yapısı ve Ekler
Sözcükler kök ve eklerden oluşur.

KÖK:
Bir sözcüğün ekler atıldıktan sonra geriye kalan, anlamlı en küçük birimidir.
• Ad Kökü: Sonuna -mak / -mek mastar eki getirilemeyen köklerdir, deniz – göl – toprak – ben – güzel – iyi…
• Fiil Kökü: -mak / -mek mastar eki alabilen kökledir, gez-, oku-, otur-
• Ortak Kök: Hem ad ham de fiil kökü olarak kullanılabilen köklerdir. Bu kullanımlar arasında anlam farkı yoktur. Aynı durumu ifade ederler.
eski, güven, tat, boya, sıva, ekşi
• Sesteş Kök: Yazılış ve okunuşları aynı, anlamları farklı olan köklerdir, gül (gül- fiili ve çiçek adı)
dil (dil – (kesmek) fiili ve organ adı)
GÖVDE:
Bir sözcüğün en az bir yapım eki almış biçimidir. Örnekler: yazlık, gözlük, gezgin…

EK:
Sözcük kök ya da gövdelerine gelerek yeni sözcükler üreten veya sözcükler arasında anlam ilişkisi kuran seslerdir.
Eklerin başlıca iki işlevi vardır:

1. Yapım Ekleri: Eklendiği sözcüğün anlamını ya da türünü değiştiren eklerdir. Yapım ekleri işlevlerine göre dört başlık altında incelenir:

a. Ad soylu sözcüklerden ad soylu sözcük türetenler:

-li: ev-li, İzmir-li, şans-lı …
-siz: su-suz, uyku-suz, bulut-suz …
-ce: iri-ce, dost-ça, güzel-ce …
-sel: tarih-sel, bilim-sel, yazın-sal …
-lık: boş-luk, korku-luk, saz-lık …
-cı: gazete – ci, sanat – çı, fırsat – çı …
-daş: vatan-daş, yurt – taş …
-cıl: insan – cıl, akıl – cıl …

b. Ad soylu sözcüklerden eylem türetenler:

-e: yaş-a (mak), tür-e (mek), boş-a (mak) …
-el: dar-al (mak), ince-l (mek)…
-le: baş-la(mak), toz-la(mak), gür-le(mek)…
-er: mor-ar(mak), ak-ar(mak) (ağ-ar-mak)…
-len, -leş: yaş-lan(mak), bir-leş(mek) …
-imse, -se: ben-imse(mek), su-sa(mak) …
-da: vızıl – da (mak), fısıl – da(mak), çıtır – da(mak)…

c) Eylemlerden eylem türetenler:

-ele: eş-ele(mek), ov-ala(mak)
-dır: al-dır(mak), bak-tır(mak), sevin-dir(mek)…
-i: kaz-ı(mak), sür-ü(mek) …
-imse: gül-ümse(mek), an-ımsa(mak) …
-il: tak-ıl(mak), gez-il(mek) …
-(i)n: ger-in(mek), bile-n(mek) …
-(i)ş: gör-üş(mek), yaz-ış(mak) …
-t: ağla-t(mak), mele-t(mek) …
-ir: art-ır(mak), bit-ir(mek) …

d) Eylemlerden ad soylu sözcük türetenler:

-it: yak-ıt, geç-it, yaz-ıt…
-im: yaz-ım, çiz-im, geç-im …
-ın: yay-ın, yığ-ın, bas-ın …
-i: say-ı, yap-ı, tak-ı …
-gin: yay-gın, dur-gun, şaş-kın …
-gan: savur-gan, çalış-kan …
-gi: ser-gi, gör-gü, ver-gi …
-mek: yaz-mak, sev-mek,

2. Çekim Ekleri: Eklendikleri sözcüklerin türünü, değiştirmeyen; onların cümledeki görevlerini belirleyen eklerdir.

a) Çoğul ekleri:

Günler geçiyor. Odalar boştu.

b) Tamlama ekleri:

Ocağın isi silinecek gibi değildi.

c) İyelik ekleri:

defterim, defterin, defteri, defterimiz, defteriniz, defterleri

d) İlgi adılı -ki eki:

Kardeşiminki hâlâ yeni, benim formam eskidi.

e) Ad durum ekleri:

dolab), dolaba, dolapta, dolaptan …

f) Ad soylu sözcükleri yüklem yaparken onlara gelen ekeylem ve kişi ekleri:

boştu-k, boşmuş-sun. boş-sa, boş-uz…

g) Eylemlerin zaman, kip, bileşik zaman, kişi olumsuzluk ekleri:

yaz-mış-tı-nız, yazsa-y-mış-sımz …

ı) Soru eki mi:

Gezecek misin?

Yapılarına Göre Sözcükler Üçe Ayrılır:

1. Basit Sözcükler: Yapım eki almamış, başka sözcüklerle bileşmemiş sözcüklerdir; çekim eki alabilirler.

Örnekler: yaprak, dallar, kollarımın, biliyordum, okumuşsunuz …

2. Türemiş Sözcükler: Yapım ekleriyle ad soylu sözcüklerden ya da eylemlerden türemişlerdir.

UYARI
1. Türemiş sözcükler yapım ekleri konusunda, yukarıda örneklendi.
2. Bir sözcük birden çok yapım eki ve birden çok çekim eki alabilir. Hem yapım hem çekim eki almış sözcüklere önce yapım, sonra çekim eki gelir.
3 Dilimizde az sayıda da olsa türemiş tek heceli sözcük vardır.
ye – m, ko – y, de – n

3. Bileşik Sözcükler: En az iki sözcüğün bileşip kaynaşmasıyla oluşan sözcüklerdir:

Örnekler: Karnıyarık, kaynana, yurtsever, anayasa, sivrisinek, semizotu, varol … Bileşik sözcükleri oluşumuna ve yapılışına göre incelemek gerekir.

A) Oluşumuna Göre Bileşik Sözcükler:

a) Anlam kayması yoluyla oluşanlar:

• hanımeli, imambayıldı … (İki sözcük de temel anlamını yitirmiştir.)
• tozpembe, ketenhelva … (Birinci sözcükler temel anlamını yitirmiştir.)
• yerkabuğu, rüzgârgülü …(İkinci sözcükler temel anlamını yitirmiştir.)

b) Ses kayması (aşınmasıyla) yoluyla oluşanlar:

• kahvaltı (kahve altı), niçin (ne için), nasıl (ne asıl)

c) Sözcük türü kayması yoluyla yapılanlar:

• gecekondu, vurdumduymaz, bilirkişi …

d) Bileşik sözcüğü oluşturan sözcüklerin ikisinin de anlamını korumasıyla:

• ayakkabı, uçaksavar…

B) Yapılışlarına Göre Bileşik Sözcükler:

a) İki yalın ad bileşir: Taşköprü, Fenerbahçe…
b) Belirtisiz ad tamlaması bileşir: denizaltı, buzdolabı, hanımeli…
c) Sıfat tamlaması bileşir: birtakım, Yeşilırmak, sivrisinek…
d) İki sıfat bileşir: biraz, birçok …
e) Bir adla bir çekimli eylem bileşir mirasyedi, külbastı, gecekondu…
f) Bir çekimli eylemle ad bileşir: bilirkişi, akarsu …
g) İki çekimli eylem bileşir: gelgit, uyurgezer..
h) Yansıma sözcükle eylem bileşir: çıtkırıldım, zıpçıktı …

2-SÖZCÜKTE ANLAM

SÖZCÜK (KELİME)
Cümlenin anlamlı en küçük birimlerine ya da tek başına anlamı olmadığı hâlde cümle içinde anlam kazanan anlatım birimlerine kelime denir. Kelime, insanlar arasında anlaşmayı sağlayan dilin anlamlı en küçük parçasıdır. Kelimelerin belirli bir düzen içerisinde bir araya getirilmesiyle anlaşma sağlanır.


SÖZCÜKTE ANLAM
Kelimeler de dil gibi canlı varlıklardır. Sahip oldukları anlamların dışında zamanla yeni anlamlar kazanabildikleri gibi bir anlamda birkaç kelime de kullanılabilir. Bu özellikler hem kelimenin kendisine ait olabilir, hem de diğer kelimelerle olan anlam ilişkisini gösterebilir. Burada kelimelerin anlam özelliklerinin yanı sıra kelimeler arasındaki anlam ilişkileri de karşımıza çıkmaktadır. Kelimeler tek başlarına anlamlı olabildikleri gibi cümlede veya söz içinde kullanılışlarına göre yeni anlamlar da kazanabilirler, aralarında anlamdaşlık sesteşlik gibi ilişkiler de barındırabilirler.

Gerçek (Temel) Anlam
Kelimelerin taşıdıkları ilk ve genel anlama gerçek anlam denir. Kelimelerin sözlükteki ilk anlamıdır. Kelimenin gerçek anlamı, herkesçe bilinen yaygın anlamıdır.

Örnek:
Çocuk ağzını bir peçeteyle sildi.
Kuru yapraklar teker teker dökülüyordu.
Bütün gücüyle sırtına vurdu.
Ayağında eski bir spor ayakkabı var.
Biraz sonra toprak bir yola girdik.
Kanadı kırık bir martı gördüm.
Soğuk sudan boğazı şişmişti.

Yan Anlam
Bir sözcüğün temel anlama bağlı olarak kazandığı yeni anlamlara Yan Anlam adı verilir.
Örnek:
Mağaranın ağzını kayalarla kapattı.
Üç çocuklu bir aileye bakıyordu.
Dağın sırtına doğru çıktık.
Not: Bir sözcüğün temel ve yan anlamları o sözcüğün Gerçek Anlamını verir.
Not: Bir sözcüğün temel anlamlarıyla yan anlamları arasında bir anlam bağı bulunmalıdır.

Mecaz Anlam
Bir sözcüğün zamanla gerçek anlamından uzaklaşarak kazandığı yeni anlamlara “Mecaz Anlam” denir.
Mecaz anlamda kullanılan sözcükler genellikle “Soyut” anlam kazanır.
Örnek:
Evine bağlı bir adamdı. (Ev: Aile)
Dünya yeni bir ekonomik bunalımın eşiğindeydi. (Eşik: Başlangıç Noktası)
Güzel hayatımız bir göz açıp kapayışta eridi. (Erimek: Yok olmak, bitmek)

Alıştırma:
Yüzmek sözcüğünü temel, yan ve mecaz anlamında kullanınız.
Ayak sözcüğünü temel, yan ve mecaz anlamında kullanınız.

Alıştırma yanıtı:
Buradaki küçük gölde çocuklar her sabah yüzerdi. (Temel anlam)
Toz içinde yüzen kitaplara yazık oluyordu. (Yan anlam)
Uzun zamandan beri borç içinde yüzüyordu. (Mecaz anlam)
Ayağım ağrıyor. (Temel anlam)
Masanın ayağı kırılmış. (Yan anlam)
Bırak bu ayakları. (Mecaz anlam)

Terim Anlam
Bir sözcüğün bilim, sanat, spor ya da meslek alanına özgü kavramları karşılığında kazandığı anlama “Terim Anlam” adı verilir.
Örnek:
Doğru haber veren gazeteler de var. (Gerçek anlam)
İki noktadan tek doğru geçer. (Terim anlam)
Olaya bir de şu açıdan bakalım. (Mecaz anlam)
İkizkenar üçgenin taban açıları eşittir. (Terim anlam)

Deyim Anlam
Deyim, en az iki kelimenin kalıplaşarak yeni bir anlam kazanmasıyla oluşan mecazlı sözlerdir. Kelimelerden biri veya her ikisi anlam kaybına uğrar.
Örnek:
Bu sözlerle gönlümü almış mı oldun?
Kendi düşüncelerinde ayak diriyordu.
Korktuğu başına gelmiş, arabası bozulmuştu.
Her gördüğüne dudak büküyordu.
Senin yaptığın pire için yorgan yakmak.
İki genç adam boğaz boğaza geldi.

Deyimlerin özellikleri:
a) Deyimler kalıplaşmış sözlerdir. Sözcüklerin yerleri değiştirilemez, herhangi biri atılamaz, yerlerine başka kelimeler konulamaz.
Örnek:
Meselâ "yüzün ak olsun" yerine "yüzün beyaz olsun" denilemez,
"ocağına incir ağacı dikmek" yerine "ocağına çam ağacı dikmek" denilemez,
"ayıkla pirincin taşını" yerine "ayıkla bulgurun taşını" denilemez,
"dilinin altındaki baklayı çıkar" yerine "dilinin altındaki şekeri çıkar" denilemez,

b) Deyimler en az iki sözcükten oluşur. Genelde söz öbeği şeklindedir.
Örnek:
İpe un sermek , Gözlerine inanmamak , Kulak asmamak.

c) Deyimlerin çoğunda kelimeler gerçek anlamından çıkarak mecaz anlam kazanmışlardır.
Örnek:
Çantada keklik, ağzı açık, kulağı delik, abayı yakmak, devede kulak, hapı yutmak, fol yok yumurta yok, hem nalına hem mıhına.

d) Deyimler öğüt vermez, var olan durumu belirtir.

SOYUT ANLAM
Beş duyu organından biriyle algılanamayan, maddesi olmayan, varlıkları inançla ve his ile bilinen kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere soyut kelimeler denir; bu kelimelerin gösterdiği anlam özelliklerine de soyut anlam denir.
Hayal, rüya, düşünce, menfaat, sevgi, korku, güzellik...


SOMUT ANLAM
Beş duyu organında biriyle algılanabilen, maddesi olan kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere somut kelimeler denir; bu kelimelerin gösterdiği anlam özelliklerine de somut anlam denir.
Ağaç, taş, ev, mavi, soğuk, su, masa, yol, yürümek, koşmak...

Soyut anlamlı kelimeler mecazlı kullanılarak somuta aktarılabilir.
"Yazınızda kuru bir anlatım görüyorum."
"Adam yıldızlara basa basa yürüyordu."

Eş Anlam
Yazılışları ve söylenişleri farklı olduğu halde anlamları aynı olan sözcüklerdir. Eş anlamlılık çoğunlukla Türkçe sözcüklerle dilimize yabancı dillerden girmiş sözcükler arasında görülen ilişkidir.
Örnek:
Pay – Hisse Yabancı – El Uyum - Ahenk
Yanıt - Cevap Çağrı – Davet Kavram – Mefhum

Zıt Anlam
Anlamları birbirinin karşıtı olan sözcüklerdir.Her sözcüğün karşıtı olmayabilir.
Örnek: az – çok ağlamak – gülmek uzak – yakın

Not: Sözcüklerin karşıt anlamı kullanıldığı cümleye göre değişebilir.
Örnek:
Sakin bir kent- Kalabalık bir kent
Sakin bir çocuk – Yaramaz bir çocuk

Eş Sesli ( Sesteş )
Yazılış ve söylenişleri aynı fakat aralarında anlam ilişkisi olmayan sözcüklere “Eş Sesli Sözcükler” adı verilir.
Örnek:
Ak koyunun kara kuzusu da olur.
Kara görününce tayfalar sevindi.
Kırılan dal suya daldı.

YANSIMA
Doğada duyulan seslerin taklit edilmesi yoluyla oluşan seslerdir.
Örnek:
Dere şırıl şırıl akıyor.
Sular dar bir geçitten aşağıya gürül gürül akıyor.

İKİLEMELER
Anlamı güçlendirmek, pekiştirmek amacıyla aynı sözcüğün tekrarlanması, yakın veya uzak anlamlı sözcüklerin yan yana kullanılmasıyla oluşan söz öbeklerine “ikilemeler” denir.

1. Aynı sözcüğün tekrarıyla yapılan ikilemeler:
Örnek:
Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden.
Kapı kapı dolaştık.
2. Eş Anlamlı sözcüklerin tekrarıyla yapılan ikilemeler:
Örnek:
Ortalıkta ses seda yoktu.
3. Yakın anlamlı sözcüklerle kurulan ikilemeler:
Örnek:
Eş dost yardımına koşmuştu.
Gazeteler yalan yanlış bilgilerle doluydu.
4. Karşıt anlamlı sözcüklerle kurulan ikilemeler:
Örnek:
Ne demek istediğimizi er geç anlayacak.
İrili ufaklı taşları eline alıp fırlattı.
5. Bir anlamlı diğer anlamsız sözlerle kurulan ikilemeler:
Örnek:
Kağıda eğri büğrü bir çizgi çizdi.
Sandıktan eski püskü bir elbise çıkardı.
6. İkisi de anlamsız sözlerle kurulan ikilemeler:
Örnek:
Adam abuk sabuk konuşuyordu.
Eciş bücüş bir yazı ile mektup yazmıştı.
7. Yansıma sözlerin tekrarlanmasıyla kurulan ikilemeler:
Örnek:
Sular şırıl şırıl akıyordu.
Arılar vızır vızır dolaşıyordu.
8. “m” sesinin sözün başına getirilmesiyle yapılan ikilemeler:
Örnek:
Onca harcamadan sonra elimizde para mara kalmadı.
Uyarı: İkilemeler ayrı yazılı ve aralarına noktalama işareti konulmaz.

3-ZAMİRLER

Zamirler (Adıl)
İsimlerin yerine kullanılan sözcüklere zamir (adıl) denir. Kendi içerisinde 4’e ayrılır. Bunlar:

Kişi Zamiri
İşaret Zamiri
Soru Zamiri
Belgisiz Zamir

Örnekler:

Bugün beni aramış. (Kişi zamiri)

Şunu kaldır lütfen. (İşaret zamiri)

Bunu kim yaptı? (İşaret zamiri / Soru zamiri)

Bazıları beni dinlemiyor.(Belgisiz zamir / kişi zamiri)

1. Kişi Zamiri
İnsanları karşılayan ben, sen, o, biz, siz, onlar kişi zamirleridir.

Not: O sözcüğü, bir insanı karşılarsa kişi zamiri, insan dışı bir varlığı karşılarsa işaret zamiri olur.

Örnekler:

O salak beni hiçbir zaman anlamadı. (Kişi zamiri)

Onu çok özledim, ama o beni hiç özlemedi. (Kişi z. / Kişi z. / Kişi z.)

2. İşaret Zamiri
İnsan dışı varlıkları işaret yoluyla karşılayan sözcüklere denir.

Bu, şu, o, burası, orası, şurası, ora, bura…

Örnekler:

Bunu bana bir daha yapma. (İşaret zamiri)

Şunu ver lütfen. (İşaret zamiri)

Burası bana göre değil, oraya gidelim. (İşaret zamiri / İşareti zamiri)

3. Soru Zamiri
İsimleri soru yoluyla karşılayan sözcüklerdir. Hangisi, kaçı, kim, ne, nereye, nerede, kimde…

Örnekler:

Bana bu hediyeyi kim aldı? (Soru zamiri)

Bana ne aldın? (Soru zamiri)

Hangisi seni daha çok etkiliyor? (Soru zamiri)

Not: Ne sözcüğüne -ler eki getirilebiliyorsa soru zamiridir. Getirilemiyorsa soru zarfıdır.

4. Belgisiz Zamir
İsimleri belirsizlik yoluyla karşılayan sözcüklerdir.

Bazıları, bazısı, hepsi, herkes, kimse, kimi, biri, birisi, kimse, birçoğu, birkaçı, tümü, hiçbiri, pek çoğu, pek azı…

Örnekler:

Herkes seni konuşuyor. (Belgisiz zamir)

Bazıları derse katılmıyor.

Birisi arkamdan işler çevirmiş.

Not: Kendi sözcüğü de dönüşlülük zamiri olarak karşınıza çıkabilir.

Bu işlerin tamamını kendim yaptım. (Dönüşlülük zamiri)

Not: İlgi zamiri (ki) ek olan zamir olarak karşınıza sık sık çıkabilir. İsimlerin yerini tutan eklere de ek halindeki zamirler denir fakat soruda belirtilmedikçe ek halindeki zamirleri dikkate almayınız.

İlgi zamirine örnekler:

Benim arabam seninkinden güzel. (Burada ki araba sözcüğünün yerini tutmuş)

Seninki bugün okula gitmemiş. (Burada ki çocuk, öğrenci vb. bir ismin yerini tutmuş)